نقش حسابداران رسمی در جامعه

غلامحسین دوانی

«بخش ششم»

حسابداران رسمی و اخلاق

جهانی شدن مناسبات سیاسی- اقتصادی و فرهنگی تاثیرات شگرفی بر تحولات جوامع و توسعه یا عقب‏ماندگی آنان گذاشته است. از یکطرف سرمایه‏داری جهانی که خود مبانی اخلاقی را زیرپا می‏گذارد به عنوان پیشتاز توسعه و تحول معرفی می‏گردد و از طرف دیگر چارچوب‏های نظری و معرفتی در فلسفه، علم و رفتار را نیز کسانی به رشته تحریر در می‏آورند که به نظام فوق اعتقاد دارند بهمین علت اگرچه در حرف و عمل تناقضات عدیده‏ای در رفتار، کردار و منش افراد و ایدئولوژیها به چشم می‏خورد اما بشر در ذات تکاملی خود راهکاری مگر پناه بردن به آئین رفتاری مترقی ندارد.  سرعت دگرگونی در جوامع، فرآیند صنعتی شدن جوامع، گسترش از خودبیگانگی و میزان بالای کارکرد تکنولوژی تا بدانجا رسیده که معمای هویت یا رفع نیازهای اخلاقی انسان بعنوان خصیصه بارز جهان کنونی قلمداد شده است. بی‏شک بحران هویت و گستره ضد ارزشها بنیاد اخلاقی حرفه را هم مورد تعرض قرار داده بطوریکه امروزه زبان اخلاق درست به همان حد دچار نابسامانی است که زبان علوم طبیعی در جهان خیالی. بهمین علت مشخص نمیباشد که عقیم ماندن عنصر اخلاقی در جهان مدرن را باید در عقلانیت روشنگر دانست یا عدم تکامل و بلوغ نهائی عقل. خوشبختانه اگر هنوز ماشین صنعت جهان را درنوردیده اما اندیشمندان بسیاری افسانه علم فارغ از ارزش و اخلاق را سخت فرو کوفته و افشاء می‏کنند.

اخلاق به عنوان دستگاه هم آهنگی از معیارها، اصول، قوانین و آرمانها نامیده می‏شود. گفته میشود در اخلاق، چیزی کلی وجود دارد که مشخص کننده محتوای اصول و معیارهای مشخص آنست. روش شناسائی حرفه‏ای، همه راهائی را (راه‏هائی که توسل به اخلاق را برای توجیه اعمال ناپسند خود ناگریز می‏دانند و یا در موارد نا به جا به آن متوسل میشوند) که مخصوص جریانهای غیرحرفه‏ای و غیراخلاق است کنار می‏زنند.

از ویژگیهای حرفه حسابرسی، توجه عمیق حرفه به فعالیت معنوی افراد است،فعالیتی که نتیجه آن وجود موازین اخلاقی، عمل کرد آن، غنی شدن محتوی آن و به کارگرفتن آئین رفتار حرفه‏ای در زندگی حرفه‏ای است. با این وجود وقتی درباره منافع و علائق اعضای جامعه حسابداران رسمی صحبت می‏کنیم نباید فراموش کرد که هیج روندی از زندگی اخلاقی جامعه نمی‏تواند بر نمونه یک فرد تنها قابل انطباق باشد. وقتی از زندگی اخلاقی اعضای حرفه صحبت میشود بمعنای فعالیت کسانی است که ارتباط رفتاری معینی با یکدیگر دارند موازین اخلاقی تجربی با منافع عملی پیوندی جدی دارد و در برابر تفسیر شرایط موجود عکس‏العمل سریعتری از خود نشان می‏دهد. از یکطرف دیدگاههای اخلاقی تازه‏ای پا می‏گیرد و از طرف دیگر پدیده‏هائی که با منافع مستقیم سازگار نیستند، از نظر اخلاق محکوم میشوند.

عمل اخلاقی و رفتار اخلاقی هر عضو جامعه در شرایط کنونی، همراه با جنبه تحلیلی آن است. درک مفهوم خواسته‏های اخلاقی، عقلانی بودن و مفید بودن این مفهوم‏ها و ضمناً احساس ضرورت تنها، سرچشمه دست‏یابی عمیق حسابداران رسمی به غنای تصورات اخلاقی است یعنی چنانچه شرایط محیطی چنان باشد که ضد ارزشها را در قالب ارزش مطرح کنند و عنصر اخلاقی وازده شود نمی‏توان انتظار پای‏بندی اعضای حرفه را به اخلاق و ضوابط حرفه‏ای انتظار داشت کما اینکه در دهه گذشته برخی کسانیکه ظاهراً به عنوان «معلم اخلاق» مطرح شده‏ بودند در گرداب بازار سرمایه فرو رفتند و اخلاقیات بازار را به جای اخلاق حرفه جا زند. اگرچه مفاد آئین رفتار حرفه‏ای برای همه حسابرسان الزامی است اما استانداردهای اخلاقی بین افرداد متفاوت است زیرا طرز فکر اخلاقی آنها (ارزش‏ها، اولویت‏ها و عقایدی که مردم آنها را واقعاً مهم می‏دانند و بر اساس آنها، استانداردهای اخلاقی خود را می‏سازد) نیز تفاوت می‏کند. این اعتقادات به عوامل مختلفی وابسته است که از میان آنها می‏توان به زمینه و فرهنگ خانوادگی، میراث فرهنگی، تعلقات عقیدتی و اجتماعی و تجارب آموزشی اشاره کرد. آنچه در این ارتباط اهمیت دارد، درک این مطلب است که هر یک از تصمیمات و رفتارها می‏توانند تاثیری عمیق بر تفاوت حسابرسان داشته باشد بطوریکه عملاً باعث نادیده گرفتن و یا در نظر داشتن نکات و مسائلی در گزارشات حسابرسی شود که منافع عده‏ای را نادیده انگارد. اخلاق حرفه‏ای تحت بی‏شک حرکت درون جوامع با رشد و اعتلای حرفه‏های خاصی تبلور می‏یابد. مثلاً توسعه نظام مهندسی و پزشکی تاثیرات قابل ملاحظه‏ای بر شاخص‏های توسعه انسانی و اقتصادی می‏گذارد بطوریکه امروزه دسترسی شهروندان ایرانی به پزشک علت تعداد فارغ‏التحصیلان رشته‏های پزشکی به پزشک بیش از دو دهه گذشته می‏باشد. و یا انجام بخشهای قابل ملاحظه‏ای از پروژه‏های مهندسی و فنی در کشور در حال حاضر توسط نظام مهندسی کشور امکانپذیر می‏باشد.

حرفه حسابداری و حسابرسی به علت ساختار ویژه خود متشکل، نظام‏مند و انضباط پذیرست که به دلیل نوع و ماهیت خدماتی که ارائه می‏دهد در نظام جهانی از اعتبار و منزلت خاصی برخوردار است. در ایران نیز با تصویب «قانون استفاده از خدمات تخصصی حسابداران ذی‏صلاح به عنوان حسابدار رسمی (سال 1372)» و تصویب اساسنامه جامعه حسابداران رسمی ایران «حسابداران رسمی» به عنوان «ناظران و امین ملت و دولت» دارای اعتبار و منزلت و جایگاه ویژه‏ای شده‏اند که تداوم این اعتبار و حرفه مستلزم پای‏بندی اعضای جامعه به ضوابط رفتاری، اخلاقی خاصی است که به نام «آئین رفتار حرفه‏ای» موسوم است.

حسابداران رسمی در انجام وظایف حرفه‏ای، قانونی و اجتماعی خود باید قواعد فلسفه عملی (قواعد چگونه عمل کردن انسان) و فلسفه علمی (علم به قواعد اینکه انسان چگونه باید عمل کند) و انسان شناسی (علم به قواعد اینکه رفتارهای واقعی انسان چیست) آشنا شوند تا بتوانند با درک اصول تجربی و اصول عقلائی در شناخت محیط مورد عمل خود موفق گردند زیرا بدون شناخت محیط مورد عمل قادر به اظهارنظر حرفه‏ای اصولی نیز نخواهند بود. مبانی اخلاقی در همه حرفه‏ها از دو منبع ناشی می‏شود: منابع عقلی و منابع تجربی. منابع عقلی که از یک اصل عقلی نشات می‏گیرد و منابع تجربی نیز از یک اصل تجربی مشتمل می‏گردد. در واقع اصول عقلائی اصولی است که کل اخلاق ما از انطباق رفتار با قوانین عقلی را نمایش می‏دهند اما اصول تجربی اصولی است که تا آنجا که بتوانند حواس ما را تبیین می‏کنند. (از حواس ناشی شده‏اند) با چنین مقدمه‏ای حرفه‏ای حسابداری تابع نظام‎مندی و قواعد رفتار و اخلاق خاصی است که ریشه در علم و عمل دارد. از دیدگاه آئین رفتار حرفه‏ای، اهداف حرفه حسابداری عبارتست ازدستیابی به بهترین اصول و ضوابط حرفه‏ای، اجرای عملیات در بالاترین سطح ممکن، بر اساس اصول و ضوابط مذکور و به طور کلی تامین منافع عمومی است. تحقق این اهداف مستلزم تامین اعتبار، حرفه‏ای بودن، کیفیت خدمات و اطمینان است. به منظور دست‏یابی به اهداف حرفه حسابداری پای‏بندی حسابداران رسمی به درستکاری بیطرفی، صلاحیت و مراقبت حرفه‏ای، رازداری، رفتار حرفه‏ای و اصول و ضوابط حرفه‏ای الزامی خواهد بود. تعاریف فوق در جهان پیچیده و محیط جهانی شدن سرمایه ابعاد گسترده‏ای بخود گرفته است. مثلاً در جهانی که کشته شدن میلیونها انسان بیگناه هیچ مسئولیت و عواقبی ندارد رعایت حقوق حیوانات جزء الزامات قانونی حرفه حسابداری شناخته شده! بطوریکه یکی از بزرگترین موسسات حسابرسی جهان در سال گذشته بعلت پذیرش حسابرسی شرکتی که حقوق حیوانات را برسمیت نشناخته بود، مورد مواخذه و جریمه قرار گرفت! بنابراین چرا حسابرسان ایرانی باید مشتریانی را بپذیرند که حداقل موارد قانونی کار و تامین اجتماعی را در مورد کارکنان خود رعایت نکنند! بنظر میرسد اگر ما در چارچوب مناسبات جهانی قرار داریم باید حداقل مواردی را که در حقوق بشر، کنوانسیون بین‏المللی کار، قوانین جاری کشور وجود دارد را در پذیرش مشتریان خود مدنظر قرار دهیم چرا که درغیراینصورت «اخلاق حرفه‏ای» مفهومی صرفاً نوشته‏ای و تئوریک باقی خواهد ماند.

 با این اوضاع آنچه در حال حاضر در قلمرو فعالیت حسابرسی شناخته شده الزامات اخلاق حرفه‏ای در چارچوب مناسبات حرفه می‏باشد که حداقل موارد آن در بالا ذکر شد بهمین علت نقش اخلاق را در زندگی و فعالیت فردی و گروهی انسانها نمی‏توان نادیده گرفت. لذا جامعه حسابداران رسمی نمی‏تواند بدون پیروی از قواعد اخلاقی به زندگی، کار و تلاش ادامه دهد. این قواعد اخلاقی عبارتست از هنجارها یا ارزشهای خاص که با تغییر مکان زیست قابل تغییر نیست. برتراند راسل فیلسوف شهید انگلیسی زمانی گفته بود: در تاریخ بشری به لحظه‏ای رسیده‏ایم که تنها شرط بقای انسان این است که دریابد چگونه تحت تعلیم مسائل اخلاقی قرارگیرد. شاید بهمین دلیل است که گفته می‏شود آئین رفتار حرفه‏ای چنانچه در گوشت و پوست و قاموس جامعه حسابداران رسمی فرو نرود تداوم فعالیت آنان امکانپذیر نخواهد بود. نمونه‏های بارزی هم اکنون در سطح جامعه دیده می‏شود که پای‏بندی اعضای جامعه را به آئین رفتار حرفه‏ای مورد تردید قرار داده است از حضور در مناقصات حسابرسی، پذیرش کار بهر قیمت، صدور بندهای گزارش حسابرسی « بصورتی که نه سیخ بسود و نه کباب»، صدور گزارشات حسابرسی مالیاتی بدون احاطه به دانش مالیاتی،.......... . شاید بهمین دلایل است که گفته میشود گزارشات حسابرسی سال 1383 با توجه به کاهش ارزش سهام و پرتفولیوی شرکتهای سرمایه‏گذاری و بانکها می‏تواند نمونه بارز پای‏بندی به استقلال و تضمین رفتار حرفه‏ای حسابرسان باشد. بهر حال آنچه در ورای وقایع روزمره کسب و کار حسابرسی قرارداد «حقیقیت حسابرسی» یا ماهیت و شان فعالیت حسابرسی از دیدگاه اجتماعی در چارچوب آئین و رفتار حرفه‏اس است که هرگاه رعایت و الزامی شود تداوم حسابرسی و حسابداران رسمی نتیجه خواهد شد و لاغیر.