چکیده‌ :

 این‌ مقاله‌ به‌ موضوع‌ ارتباط‌ صنعت‌ با دانشگاه‌ و نقش‌ هر یک‌ از طرفین‌ در این‌ راستا اختصاص‌ یافته‌ و در طی‌ آن‌ وضعیت‌ همکاری‌ صنعت‌ و دانشگاه‌ در سالهای‌ اخیر در کشور، مرور شده‌ و در نهایت‌ پیشنهاداتی‌ عملی‌ جهت‌ تحکیم‌ و توسعه‌ روابط‌ دوجانبه‌ (صنعت‌ با دانشگاه‌) ارائه‌ گردیده‌ است‌ .

مقدمه‌ :

 صحبت‌ از ارتباط‌ صنعت‌ با دانشگاه‌ می‌باشد. معمول‌ است‌ هر گفتگو و ارتباطی‌ بر اساس‌ موضوع‌ خاصی‌ انجام‌ پذیرد. براستی‌ موضوع‌ گفتگوی‌ دانشگاه‌ و صنعت‌ چیست؟ بنظر می‌‌رسد دلیل‌ و محور این‌ گفتگو "تکنولوژی‌" باشد.

 اینکه‌ تکنولوژی‌ چگونه‌ یک‌ صنعت‌ را که‌ بطور سنتی‌ با تولید یک‌ محصول‌ مترادف‌ بوده‌، با دانشگاه‌ که‌ ازآن‌ بعنوان‌ محیطی‌ برای‌ تولید و اشاعه‌ علم‌ و فرهنگ‌ یاد  می‌شود، در تعامل‌ قرار می‌دهد، نیاز به‌ دقت‌ در تعریف‌ تکنولوژی‌ و اجزاء و ارکان‌ آن‌ دارد. برای‌ تکنولوژی‌ تعاریف‌ زیادی‌ برشمرده‌ شده‌ که‌ از میان‌ آنها تعریف‌ زیـر بـرای‌ بیـان‌ مقصود مـورد استفـاده‌ قـرار گـرفته‌ اسـت‌:" تکنولوژی‌ دانش‌ روش‌ مند (سیستماتیک) برای‌ تولید و توسعه‌ یک‌ محصول‌، بکارگیری‌ یک‌ فرآیند و یا ارائه‌ یک‌ خدمت‌ می‌ باشد."  این‌ تعریف‌ نشان‌ می‌دهد که‌ یک‌ سمت‌ تکنولوژی‌ به‌ دانش‌ و علم‌ می‌رسد و سمت‌ دیگر آن به‌ تولید و محصول‌. این‌ دانش‌ روش‌ مند که‌ از آن‌ بعنوان‌ دانش‌ فنی‌ نیز نام برده‌اند می‌تواند در مدارک‌ و مستندات‌ (اطلاعات‌افزار)، در سخت‌افزارها و نرم‌افزارها (فن‌افزار)، در ید و فکر انسان‌ (انسان‌افزار)، و نهایتاً در سازمان‌ و مدیریت‌ (سازمان‌افزار) متبلور شده‌ باشد که‌ از آنها بعنوان‌ اجزاء تکنولوژی‌ یاد می‌شود.

 اصولا" هر فعالیت‌ اقتصادی‌ مبتنی‌ بر تکنولوژی‌ بر سه‌ پایه‌ تحقیق‌ و توسعه، تولید و بازاریابی‌ استوار است‌ . دقت‌ در تاریخچه‌ دانش‌ فنی‌ و تکنولوژی‌ و مرور تغییرات‌ شگرفی‌ که‌ در چند ساله‌ اخیر در زمینه‌ توسعه‌ تکنولوژیهای‌ نو در دنیا به‌ وقوع‌ پیوسته‌ نشان‌ میدهد که‌ تکنولوژیهای‌ جدید و آینده‌ با تکیه‌ زیاد بر نوآوری‌های‌ همه‌جانبه‌ نسبت‌ به‌ تکنولوژیهای‌ قدیمی‌، بسیار پیچیده‌، دانش‌ بر، ترکیبی‌ و چندرشته‌ای‌ می‌باشند. از اینرو وزن‌ دانش‌ علمی‌ در بین‌ سایر اجزاء و مولفه‌های‌ تکنولوژی‌ افزایش‌ چشمگیری‌ یافته‌ و اهمیت‌ فعالیتهای‌ تحقیقاتی‌ در بین‌ سایر فعالیتهای‌ تکنولوژیک‌ قابل‌ تامل‌ می‌باشد. فعالیتهای‌ علمی‌ و تحقیقاتی‌ در ارتباط‌ با توسعه‌ تکنولوژی‌ به‌ چهار دسته: شناخت‌ قوانین‌ پایة‌ علمی، تحقیقات‌ بنیادی، تحقیقات‌ کاربردی‌ و تحقیقات‌ توسعه‌ای‌ تقسیم‌ می‌ شوند.

 رکن‌ دیگر فعالیتهای‌ تکنولوژی‌ تولید می‌باشد. تولید شامل‌ مهندسی‌ طراحی‌ و تهیه‌ نقشه‌‌های‌ ساخت‌ و اجرا، مهندسی ساخت، تعمیر و نگهداری، بهره‌برداری‌ از
تاسیسات ‌ و کارخانجات‌ و همچنین‌ مدیریت‌ کل‌ این‌ فرآیند می‌باشد.

 یکی‌ از تفاوتهای‌ اساسی‌ علم‌ با تکنولوژی‌ آن‌ است‌ که‌ توسعه‌ علم‌ می‌تواند برای‌ خود علم‌ و صرفاً گسترش‌ مرزهای‌ دانش‌ باشد، ولی‌ توسعه‌ دانش‌ فنی‌ و تکنولوژی‌ قطعاً برای‌ کاربرد خاص‌ و استفاده‌ توسط‌ مشتری‌ و متقاضی‌ آن‌ است. به‌ این‌ ترتیب‌ شرط‌ تداوم‌ و انجام‌ هر فعالیت‌ تکنولوژیک‌ در جهان‌ امروز آن‌ است‌ که‌ آن‌ فعالیت، اقتصادی‌ بوده‌ و یا بعبارتی‌ ارزش‌ افزوده‌ مناسبی‌ ایجاد کند و همچنین‌ قابل‌ رقابت‌ باشد. (البته‌ لازم‌ به‌ ذکر است‌ که‌ تکنولوژیهای‌ استراتژیک‌ از این‌ امر مستثنی‌ میباشند.) از اینرو فعالیتهای‌ بازاریابی‌ رکن‌ دیگری‌ از فعالیتهای‌ مرتبط‌ با توسعه‌ تکنولوژی‌ بوده‌ و شامل‌ مطالعه‌ بازار و وضعیت‌ رقباء و نیز شناخت‌ نیاز مشتریان ‌و ارائه‌ محصول‌ با کیفیت‌ مناسب‌ به‌ آنان‌ می‌ باشد.

 با این‌ مقدمه‌ و مشخص‌ کردن‌ موضوع‌ گفتگو و ارتباط‌ دانشگاه‌ و صنعت‌ به‌ تبیین‌ نحوة‌ ارتباط‌ و نقش‌ هر یک‌ از طرفین‌ می‌پردازیم‌.

ارتباط‌ صنعت‌ با دانشگاه‌: 

 بطور کلی‌ دانشگاه‌ دو نقش‌ مستقیم‌ و غیرمستقیم‌ را در ارتباط‌ با ایجاد و توسعه‌ تکنولوژی‌ می‌تواند ایفا نماید.

 نقش‌ مستقیم‌ دانشگاه‌ در ارتباط‌ با تکنولوژی‌، شناخت‌ و گسترش‌ مرزهای‌ دانش‌ در حوزه‌هایی‌ است‌ که‌ بطور بالقوه‌ یا بالفعل‌ می‌تواند موجب‌ پیدایش‌ تکنولوژیهای‌ جدید یا توسعه‌ تکنولوژیهای‌ موجود گردد. ذکر این‌ نکته‌ لازم‌ است‌ که‌ دانشگاهها انواع‌ و سطوحی‌ دارند که‌ بایستی‌ در تبیین‌ نقش‌ آنها به‌ این‌ سطوح‌ توجه‌ داشت‌ . بدیهی‌ است‌ انتظار شناخت‌ و توسعه‌ قوانین‌ پایة‌ علمی‌ را بایستی‌ از آکادمی‌ها و دانشگاههای‌ علوم‌ پایه‌ داشت‌، تحقیقات‌ بنیادی‌ را در دانشکده‌های‌ علوم‌ و مهندسی‌ مشترکاً جستجو نمود و تحقیقات‌ کاربردی‌ را در دانشگاهها و مراکز تحقیق‌ و توسعه‌ صنعتی‌ دنبال‌ کرد.

 به‌ این‌ ترتیب‌ برای‌ تحقیقات‌ توسعه‌ای‌ جایگاهی‌ در دانشگاه‌ متصور نیست‌ مگر آنکه‌ مراکز تحقیق‌ و توسعه‌ مشترک‌ بین‌ دانشگاه‌ و صنعت‌ تشکیل‌ شده‌ و این‌ قسمت‌ از تحقیقات‌ در برنامه‌ کاری‌ این‌ مراکز قرار داده‌ شود.

 نقش‌ غیرمستقیم‌ دانشگاه‌ در رابطة‌ با تکنولوژی،‌ که‌ همان‌ نقش‌ اصلی‌ دانشگاه‌ در کشور می‌باشد، تربیت‌ نیروی‌ انسانی‌ متخصص‌ برای‌ انجام‌ تمامی‌ فعالیتهای‌ تکنولوژیک‌ تحقیق‌ و توسعه‌ تا تولید و بازاریابی‌ بوده‌ که‌ در این‌ قسمت‌ نیز دانشگاههای‌ مهندسی‌ و انستیتوهای‌ تکنولوژی‌ با آشنایی‌ به‌ نیازهای‌ صنعت‌ می‌توانند بصورت‌ موثرتری‌ در تربیت‌ نیروی‌ انسانی‌ موردنیاز صنعت‌ ایفای‌ نقش‌ نمایند.

 

اما صنعت‌ استفاده‌ کنندة‌ تکنولوژی‌ است‌ . صنعت‌ تکنولوژی‌ را در ساخت، تعمیر و نگهداری‌ و بهره‌برداری‌ از کارخانجات‌ و تاسیسات‌ مختلف‌ (از قبیل‌ پالایشگاهها، نیروگاهها، ...) بکار می‌برد. اینکه‌ چگونه‌ صنعت‌ تکنولوژی‌ مناسبی‌ را انتخاب‌ نماید، چگونه‌ تکنولوژی‌ موجود خود را بطور موثر و اقتصادی‌ بکار گیرد و یا آن را توسعه‌ دهد و چگونه‌ و چراهای‌ دیگری‌ که‌ به‌ نحوه‌ برنامه‌ریزی‌ تکنولوژی‌ صنعت‌ برای‌ آینده‌ برمی‌گردد، سوالاتی‌ است‌ که‌ صنعت‌ جواب‌ آن را از داخل‌ خود نمی‌گیرد، از دانشگاه‌ هم‌ بطور مستقیم‌ پاسخ‌ نمی‌گیرد، اینجاست‌ که‌ حلقه‌های‌ واسط‌ دانشگاه‌ و صنعت‌ در ارتباط‌ با ایجاد و توسعه‌ تکنولوژی‌ جایگاه‌ خود را پیدا می‌کنند.

 مراکز تحقیق‌ و توسعه‌ وابسته‌ به‌ صنعت‌ و یا دانشگاه‌ جهت‌ انجام‌ تحقیقات‌ کاربردی‌ و توسعه‌ای، واحدهای‌ طراحی‌ و مهندسی‌ جهت‌ تهیه‌ نقشه‌های‌ ساخت‌ و مونتاژ، و واحدهای‌ مشاوره‌ جهت‌ انتخاب‌ تکنولوژی‌ و تبیین‌ مشخصات‌ فنی‌ و استانداردهای‌ کیفی‌، حلقه‌های‌ ارتباطی‌ صنعت‌ و دانشگاه‌ می‌باشند.

 البته‌ آنچه‌ که‌ این‌ چرخه‌ علم‌، تکنولوژی‌ و صنعت‌ را در کشور فعال‌ می‌کند، وجود یک‌ فضای‌ مناسب‌ برای‌ فعالیت‌های‌ اقتصادی‌ مبتنی‌ بر تکنولوژی‌ می‌باشد. به عبارت دیگر‌ در تمامی‌ قسمتهای‌ فعالیت‌ تکنولوژیک‌ و صنعتی‌ از تحقیق‌ و توسعه‌ گرفته‌ تا تولید و توزیع‌ و بازرگانی‌ باید ارزش‌ افزوده‌ متناسب‌ با حجم‌ و پیچیدگی‌ فعالیتها وجود داشته‌ باشد تا انگیزه ‌لازم‌ را در متولیان‌ آن‌ فعالیتها برای‌ تداوم‌ و تعمیق‌ حرکتشان‌ ایجاد نماید. از اینرو ارتباط‌ واقعی‌ دانشگاه‌ با صنعت‌ تنها در گرو اعتقاد به‌ توسعة‌ تکنولوژی‌ در کل‌ کشور و تکمیل‌ حلقه‌های‌ لازم‌ برای‌ این‌ توسعه‌ در سطوح‌ کلان‌ (ملی‌) و میانی ‌(صنعت‌) حاصل‌ می‌گردد.

 

 مروری‌ بر وضعیت‌ ارتباط‌ صنعت‌ و دانشگاه‌ در کشور در سالهای‌ اخیر:

 ارتباط‌ صنعت‌ و دانشگاه‌ در کشور ما همانند بسیاری‌ از کشورهای‌ کمتر توسعه‌یافته‌ با موانعی‌ روبرو بوده‌ که‌ برخی‌ از آنها مربوط‌ به‌ فضای‌ تکنولوژیک‌ کشور بوده، برخی‌ از آنها مربوط‌ به‌ هر دو سمت‌ دانشگاه‌ و صنعت، برخی‌ از سمت‌ صنعت‌ و برخی‌ از سمت‌ دانشگاه‌ می‌ باشد.

 مشکلات‌ عمومی‌ و عمده‌ مربوط‌ به‌ فضای‌ اقتصادی‌ و تکنولوژیک‌ جامعه‌ عبارتند از:

 ـ فعالیتهای ‌اقتصادی‌ در جامعه‌ شدیدا ًدولتی‌ میباشد.

 ـ در بخش‌ فعالیتهای‌ خصوصی‌ نیز اقتصاد مبتنی بر تکنولوژی‌، ارزش‌ افزوده‌ بسیار کمتری‌ نسبت‌ به‌ فعالیت‌ مبتنی بر تجارت‌ و رانت‌ ایجاد می‌نماید.

 ـ بازار تکنولوژی‌ در کشور فعال‌ نیست‌.

 مشکلات‌ عمده‌ دو جانبه‌ عبارتند از:

 ـ دانشگاه‌ و صنعت‌ در کشور ماهر دو وارداتی‌ هستند.

 ـ سیستم‌ دانشگاهی‌ و صنعت‌ در کشور ما از دو منبع‌ جداگانه‌ خارجی‌ وارد شده‌اند، بنابراین‌ ارتباط‌ ارگانیک‌ داخلی‌ ندارند.

 ـ صنعت‌ و دانشگاه‌ احساس‌ نیاز فنی‌ و اقتصادی‌ به‌ یکدیگر نمی‌کنند.

 ـ حلقه‌های‌ ارتباطی‌ دانشگاه‌ و صنعت‌ (مراکز تحقیق‌ و توسعه‌ و مراکز طراحی‌ و مهندسی‌) در جایگاه‌ واقعی‌ خود فعال‌ نبوده‌اند.

 مشکلات‌ خاص‌ صنعت‌ عبارتند از:

 ـ اهداف‌ و برنامه‌ توسعه‌ بر مبنای‌ تکنولوژی‌ مدون‌ نشده‌ و در نتیجه‌ خط‌ نیازهای‌ مشخص‌ در رابطة‌ با تکنولوژی‌ احصاء نشده‌ است‌.

ـ صنعت‌ انتظار تحویل‌ یک‌ محصول‌ کامل‌ و بی‌عیب‌ و مستقیماً قابل‌ بکارگیری‌ را از دانشگاه‌ دارد.

مراکز تحقیقاتی‌ و علمی‌ در فرآیند دریافت‌ تکنولوژی‌ از خارج‌ (بالتبع‌ عدم‌ توانایی‌ جذب‌ و توسعه‌ و اشاعه‌ تکنولوژی‌) مشارکت‌ داده‌ نشده‌اند.

مشکلات‌ خاص‌ دانشگاه‌ عبارتند از:

 ـ حاکمیت‌ مناسبات‌ بوروکراسی‌ در دانشگاهها

 ـ عدم‌ تمرکز و توجه‌ به‌ اولویتها و نیازهای‌ تحقیقاتی‌ تکنولوژیک‌ جامعه‌ و حاکم‌ بودن‌ علائق‌ فردی‌ بر تحقیقات‌ دانشگاهی‌

 ـ خستگی‌ پذیری‌ در تحمل‌ مشکلات‌ بخصوص‌ در فعالیتهای‌ مرتبط‌ با صنعت‌

 ـ ضعف‌ ارتباطات‌ چند رشته‌ای‌ و ارتباط‌ با تکنولوژیهای‌ جدید دنیا

 ـ انتظار پذیریش‌ بی‌ چون‌ و چرای‌ یافته‌های‌ تحقیقاتی‌ دانشگاه‌ در صنعت‌

 ارتباط‌ مناسب‌ صنعت‌ با دانشگاه‌ در گرو رفع‌ این‌ موانع‌ از هردو سمت‌ می‌باشد.

 

ارائه‌ پیشنهاداتی‌ برای‌ توسعه‌ همکاری‌ صنعت‌ با دانشگاه:‌

 برای‌ توسعه‌ و تعمیق‌ فعالیتهای‌ تحقیقاتی‌ در صنعت‌ کشور همکاری‌ با دانشگاه‌ ضروری‌ است‌. این‌ همکاری‌ حول‌ محور تکنولوژی‌ برقرار شده‌ و بر اساس‌ ایجاد و تقویت‌ حلقه‌های‌ واسط‌ بین‌ دانشگاه‌ و صنعت‌ و طراحی‌ مکانیزمهای‌ مناسب‌ اجرایی‌ این‌ ارتباط‌ مستحکم‌ خواهد گردید. در این‌ راستا برخی‌ حرکات‌ از سوی‌ صنعت‌ و برخی‌ از سوی‌ دانشگاه‌ ضروری‌ بوده‌ است که‌ در ذیل‌ به‌ آنها اشاره‌ میگردد.

 فعالیتهایی‌ که‌ از سوی‌ صنعت‌  می‌تواند انجام‌ پذیرد عبارتند از:

 ـ توجه‌ بیشتر به‌ مدیریت‌ تحقیقات‌ و تکنولوژی‌ و روشن‌ کردن‌ اهداف‌ و سیاستها و برنامه‌های‌ راهبردی‌ و عملیاتی، همچنین‌ نیازهای‌ تحقیقاتی‌ و تکنولوژیک‌ صنعت‌ 

 ـ تقویت‌ واحدهای‌ خدمات‌ مهندسی‌ و مشاوره‌ ، مدیریت‌ پروژه‌ و مراکز تحقیقاتی‌ و پژوهشی‌ صنعت‌ و سوق‌ دادن‌ آنها به‌ سمت‌ همکاری‌ با دانشگاهها جهت‌ رفع‌ نیازهای‌ صنعت‌ از یکسو و نیازهای‌ علمی‌ و فنی‌ خود این‌ واحدها از سوی‌ دیگر، از طریق‌ وضع‌ قوانین‌ و مقررات‌ (روش‌ مستقیم‌) و یا اعمال‌ سیاستهای‌ مالی‌ مناسب‌ (بصورت‌ غیرمستقیم‌)

 ـ کمک‌ به‌ ایجاد واحدهای‌ طراحی‌ و مهندسی‌، مراکز بازرسی‌ فنی‌ و استقرار سیستمهای‌ کیفی‌ مناسب‌ و استانداردهای‌ لازم ‌در واحدهای‌ مختلف‌ تحت‌ پوشش‌ صنعت‌ جهت‌ تکمیل‌ فعالیتهای‌ تحقیقاتی‌ و نمونه‌ سازی‌ در دانشگاهها وکاربردی‌ کردن‌ آنها

 ـ تقویت‌ پایگاه‌ و شبکه‌ اطلاع‌ رسانی‌ فنی‌ تکنولوژیک‌  صنعت‌ 

 ـ انجام‌ مطالعات‌ آینده‌ پژوهی‌ تکنولوژی‌ در صنعت‌ با کمک‌ دانشگاهها و مراکز علمی‌

 ـ برگزاری‌ سمینارها و همایشهای‌ علمی‌ و فنی‌ مشترک‌

 ـ ایجاد فرصت‌ مطالعاتی‌ برای‌ اساتید دانشگاهها در مراکز تحقیقاتی‌ و مهندسی‌ صنعت‌ 

 ـ حمایت‌ از توسعة‌ فضاها و آزمایشگاههای‌ تحقیقاتی‌ دانشگاهها و تسهیل‌ استفاده‌ از امکانات‌ داخلی‌ صنعت‌ برای‌ دانشگاهها

 ـ حمایت‌ بیشتر و جهت‌دهی‌ پایان‌نامه‌های‌ کارشناسی‌ ارشد و دکتری‌

 ـ تلاش‌ در جهت‌ شفاف‌ سازی‌ ارزش‌ افزوده‌ فعالیتهای‌ تحقیقاتی‌ و ایجاد فضای‌ رقابتی‌ و سودآوری‌ برای‌ فعالیت‌ های‌ تحقیقاتی‌

همچنین‌ لازم‌ است‌ که‌ تحولاتی‌ در شیوه‌ برخورد و حرکت‌ دانشگاه‌ در ارتباط‌ با مسائل‌ تکنولوژی‌ و صنعت‌ ایجاد گردد که‌ اهم‌ آنها عبارتند از:

 ـ توجه‌ به‌ نیازهای‌ علمی‌ تکنولوژیک‌ صنعت‌ و سوق‌ دادن‌ فعالیتهای‌ تحقیقاتی‌ اساتید و دانشجویان‌ دوره‌های‌ تحصیلات‌ تکمیلی‌ در این‌ راستا

 ـ  اعزام‌ اساتید برای‌ فرصتهای‌ مطالعاتی‌ در صنعت‌

 ـ در نظر گرفتن‌ فعالیتهای‌ تحقیقاتی‌ اساتید در راستای‌ حل‌ مشکلات‌ صنعت‌ کشور در
 ارزشیابی‌ های‌ دوره‌ ای‌ آنان‌

 ـ ایجاد موسسات‌ تحقیقاتی‌ و علمی‌ و فنی‌ در کنار دانشگاهها یا دانشکده‌ها با همکاری‌ و سرمایه‌ گذاری‌ مشترک‌ دانشگاه‌ و صنعت‌ 

 ـ ارائه‌ یافته‌ها و پتانسیل‌های‌ تحقیقاتی‌ دانشگاهها در قالب‌ پایگاهها و شبکه‌های‌ اطلاعاتی‌

 

 نتیجه‌گیری‌:

 حضور دانشگاه‌ و صنعت‌ بعنوان‌ دو قطب‌ تکنولوژی‌ در عرصه‌ فعالیتهای‌ مرتبط‌ با توسعه‌ تکنولوژی‌ در کشور ضروری‌ است‌. صنعت‌ و دانشگاه‌ ایران‌ به‌ این‌ ضرورت‌ واقف‌ بوده‌ و قدمهایی‌ را در این‌ راستا برداشته‌اند. توجه‌ به‌ مدیریت‌ تکنولوژی‌ برای‌ هدایت‌ صنعت‌ و دانشگاه‌ به‌ سمت‌ آینده‌ای‌ روشن‌تر، تعمیق‌ تحقیقات‌ و توجه‌ به‌ اثربخشی‌ و کیفیت‌ آن‌، و نیز فراهم‌ کردن‌ زمینه‌ حضور فعال‌تر تمامی‌ نقش‌آفرینان‌ عرصه‌ علم‌ و تکنولوژی‌ کشور در توسعه‌ صنعتی‌ از دانشگاهیان‌ گرفته‌ تا محققین‌ و متخصصین‌ خبره‌ صنعت، قدمهای‌ دیگری‌ است‌ که‌ بایستی‌ با اعتقاد و استواری‌ از طریق‌ مسئولان‌ برداشته‌ شوند.

 مراجع‌ :

 1ـ "همکاریهای‌ دولت‌، دانشگاه‌ و صنعت‌ برای‌ توسعه‌ تکنولوژی‌"، ترجمه‌ دکتر محمد حسین‌ سلیمی‌، انتشارات‌ دانشگاه‌ صنعتی‌ امیرکبیر- اسفند 1369.

 2ـ مجموعه‌ مقالات‌ سمینار "توسعه‌، تکنولوژی‌ و نقش‌ تحقیقات‌ "- 19 آذر1370 - ناشر، شرکت‌ تحقیقاتی‌ مایع‌ آسترونیک‌ خانگی‌ (سهامی‌ خاص‌).

 3ـ مجموعه‌ مقالت‌ اولین‌ سمینار " علم‌، تکنولوژی‌ و توسعه‌ "- 1370 - ناشر: سازمان‌ پژوهشهای علمی و صنعتی‌ ایران‌.

تجمیع شناسنامه کامپیوتر جمع آوری خودکار فروش کاشی مساجد ایجاد شناسنامه تجهیزات کاشی مسجدی هلپ دسک سازمانی هلپ دسک IT Help Desk کاشی سنتی ایرانی مدیریت تجهیزات IT مدیریت تجهیزات آی تی کارتابل درخواست ها کارتابل درخواست های IT جمع آوری خودکار نرم افزارها جمع آوری سیستم های شرکت جمع آوری سیستم های سازمان تجمیع اطلاعات تجمیع اطلاعات IT تجمیع کامپیوترها مدیریت IT سیستم جمع آوری شناسنامه کامپیوتر سیستم مدیریت کلان IT سیستم مدیریت فنآوری اطلاعات ابزار مدیران IT ابزار مدیران فنآوری اطلاعات سامانه تجمیع خودکار شناسنامه جمع آوری سیستم کامپیوتر