مقدمه

جهانی شدن فرایندی تاریخی و پیچیده می‌باشد که متضمن دگرگونی‌های ساختاری در عرصه جهان می‌باشد. همچنین دربر گیرنده فرایند باز شدن اقتصادهای ملی بوده و آزادسازی رژیم‌های تجارت، سرمایه‌گذاری و مبادلات مالی و تکنولوژیکی و گرایش به عمومی شدن این فرایند در کشورهای جهان را درپی دارد، یکی از ویژگی‌های مهم فرایند جهانی شدن افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی توسط شرکت‌های فراملیتی می‌باشد. به‌دنبال توسعه ارتباطات و شبکه‌های اطلاع‌رسانی، R&D وضعیتی جهانی به خود گرفته است. همچنین پیشرفت‌های علمی و مهندسی نیز جهانی شدن R&D را عملی کرده که این امر موجبات همکاری‌های صنعتی بین پژوهشگران جوامع مختلف که به لحاظ فاصله جغرافیایی از یکدیگر دور هستند، را امکان‌پذیر نموده است. از آنجا که دستیابی به تکنولوژی نوین در کشورهای در حال توسعه متضمن سرمایه‌گذاری گسترده و ایجاد توسعه و مهارت در امر R&D می‌باشد، لذا اینگونه کشورها سعی می‌نمایند که با اتکا به سرمایه‌گذاری خارجی به تکنولوژی‌های برتر که دارای تحقیقات دانشی و توسعه‌ای می‌باشد، دست یابند و با ایجاد نوآوری به توسعه آن بپردازند. لذا جهانی شدن R&D می‌تواند به‌عنوان یک فرصت برای کشورهای در حال توسعه جهت توسعه تکنولوژی و نوآوری‌های آنها باشد، هرچند که در این رهگذر چالش‌هایی وجود خواهد داشت، اما با مدیریت صحیح و هدایت شده می‌توان از شدت ریسک آنها کاست.

 

تعاریف و ارتباط جهانی شدن و R&D

جهانی شدن متضمن ادغام بازارهای ملی، گسترش و تعمیق وابستگی‌های متقابل تولید و تجارت در سطح بین‌المللی، با نقش روزافزون و سازوکارهای فراملی در تخصیص منابع در بازارهای کالا و عوامل تولید می‌باشد و R&D نیز بر طبق تعریف یونسکو به‌عنوان فرایندی پویا و بهم پیوسته از تحقیقات پایه، کاربردی و توسعه‌ای که نتایج علمی هر مرحله به‌صورت ذخیره‌ای از دانش در طول زمان گردآوری می‌شود، می‌باشد. فعالیتهای R&D به‌دلیل ویژگی‌های خاص این نوع فعالیت‌ها، از ماهیتی خاص و گاهی متمایز برخوردار است، زیرا معمولاً R&D در ارتباط با فعالیت‌های کلیدی و شایستگی‌های اصلی سازمان‌های یک کشور است. [30]

به‌دنبال پایان جنگ سرد و از بین رفتن روش‌های سنتی کنترل صادرات تکنولوژی، توافقات در زمینه‌های تجارت آزاد، حفاظت هرچه بیشتر از حقوق اموال فردی، برداشتن بسیاری از موانع که باعث می‌گردید بسیاری از مؤسسات و شرکت‌ها نتوانند به خاطر بعضی از موانع و ضوابط دست و پاگیر پژوهش‌های خود را از منطقه یا کشوری به کشور دیگر منتقل نمایند. معنی R&D جهانی رقابت در کسب‌وکار و رشد تحقیقات است. نتایج جهانی شدن R&D نشان‌دهنده هدایت و سوق دادن رقابت در کسب‌وکار کشورها می‌باشد. [10]

فرایند جهانی شدن تأثیر زیادی بر همکاری‌ها به‌ویژه همکاری‌های R&D داشته است. جهانی شدن موجب نیاز شرکت‌ها و کشورها به همکاری با هم در جهت دستیابی به فرصت‌های تازه جهت باقی ماندن در بازار رقابت و نیز کنترل موقعیت‌ها شده است. این‌گونه همکاری‌ها هم به‌دلیل هزینه‌ای و هم دلایل دانشی صورت می‌گیرد. توسعه تکنولوژی موتور جهانی شدن اقتصاد در جهان به‌حساب می‌آید. از یکسو اثرات خارجی تکنولوژی مهمترین عامل در شکل‌گیری ساختار تجارت و فرایند تخصیص در سطح بین‌المللی قلمداد می‌شود و از سوی دیگر به شکاف تکنولوژی میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه که منبع تجارت جهانی هستند، منجر می‌شود.

 

روند تحولات جهانی شدن R&D

برخی از تحولات مهم جهانی شدن که می‌توان بدان اشاره نمود عبارتند از :

·   سرمایه‌گذاری و مخارج R&D توسط شرکت‌های فراملیتی در خارج از کشور خودشان به‌سرعت در حال گسترش است.

·   همکاری‌های فنی به‌وسیله شرکت‌ها و دانشگاه‌های جهان به‌صورت فزاینده‌ای در R&D مورد استفاده قرار می‌گیرد.

·   تأسیس واحدهای R&D توسط شرکت‌های فراملیتی در نقاط مختلف جهان رو به گسترش است.

·   شرکت‌ها مایل به برپاکردن مراکز R&D خود در محل‌هایی هستند که بیشتر دارای پژوهشگران با استعداد است.

·   به‌کارگیری پژوهشگران جدید در همه نقاط جهان توسط شرکت‌های فراملیتی بر اساس توانایی‌های آنها و نه بر اساس ملیت آنها روز به روز بیشتر می‌شود.

·   گسترش R&D در مکان‌هایی که ارتباط میان تحقیقات دانشگاهی و R&D خیلی به ملیت وابسته نباشد.

·   گسترش همکاری بین مراکز R&D شرکت‌ها برای توسعه محصول مشترک بر اساس دو عامل اصلی همکاری، کاهش زمانی توسعه محصول و کاهش هزینه‌هاست.

·   شرکت‌ها به R&D به‌عنوان یک مزیت رقابتی در بازار تکنولوژی‌های برتر تکیه دارند زیرا بخش اعظم R&D مهارت‌های فنی است و مهارت‌های فنی نقش بزرگی در تضمین موفقیت در بازارهای بزرگ کسب‌وکار دارند.

 

تفاوت و ارتباط ‌میان R و D

به‌طور کلی تحقیقات را می‌توان به دو دسته فعالیت تفکیک کرد: تحقیق(R)  و توسعه (D).

در R افزایش تخصصی شدن دانش به این معناست که در سراسر جهان گرایش‌هایی برای خلق مراکز پیشرو برای دانش وجود دارد. بنابراین به‌منظور دسترسی به دانش خاص و به خدمت‌گیری آسان‌تر استعدادهای فنی، تمرکززدایی صورت می‌گیرد. در D به‌منظور افزایش نزدیکی به مشتریان کلیدی، کسب سریع‌تر دانش بازار، نزدیک بودن مؤسسات دولتی که بازار را تنظیم می‌کنند و در نهایت گسترش بازار جدید، تمرکززدایی انجام می‌گیرد. توسعه اساساً کاری پرهزینه است و به عرضه ایده جدید به بازار مرتبط می‌گردد.

به‌عبارت دیگر در حالی که تحقیقات تحت تأثیر فرایند بین‌المللی شدن منابع علمی و فنی قرار دارند، توسعه بیشتر تأثیرپذیر از فرایند بین‌المللی شدن بازار و نیاز به بهره‌برداری از نوآوری‌ها در تعداد بیشتری از بازارهاست. بنابراین، معیار مکان‌یابی یک مرکز تحقیقات در خارج قابلیت دسترسی به دانشمندان با استعداد، زیرساخت‌های حمایتی دانشگاه می‌باشد اما با معیار مکان‌یابی توسعه زیرساخت‌های حمایتی، عوامل دولتی، نزدیکی به مکان تولید و بازارهای بزرگ است. از طرفی واحدهای R تمایل به کسب آزادی عمل در مدیریت محلی دارند، اما واحدهای D به شدت از مرکز هماهنگ می‌شوند. اهمیت فزاینده زمان به‌عنوان پایه‌ای برای رقابت، عاملی است که تفاوت‌های بین R و D را تشدید می‌کند. فعالیت‌های R می‌توانند زمان را فشرده سازند، زیرا تحقیقات مبتنی بر خلاقیت، خلق ایده هستند و نمی‌توانند با هدف کاهش زمان مدیریت شوند. در D، انتخاب یک سازماندهی مناسب می‌تواند به افزایش بهره‌وری، افزایش کارایی و صرفه‌جویی زمان منجر گردد. بنابراین بیشتر بنگاه‌ها به سازماندهی فرایند توسعه توجه و تغییراتی در آن ایجاد می‌کنند. از سوی دیگر هدف R اثربخشی است اما هدف D، آوردن محصول جدید به بازار به‌شکل کارآمد و به‌موقع است. عامل کلیدی در R خلاقیت است که به نوبه خود به منابع انسانی در دسترس بستگی دارد. بنابراین مزیت شرکت در تحقیقات نسبت به رقبا بر اساس دانش علمی و فنی افراد است. اما عامل کلیدی در D سازماندهی است. یک سازماندهی بهتر، ‌مزیت‌های زمانی و هزینه‌ای را فراهم می‌سازد. در R از دانشمندانی که متخصصان یک زمینه خاص علمی هستند استفاده می‌شود اما در D بیشتر از افرادی که دارای مهارت‌های عمومی هستند استفاده می‌گردد. در D، توانایی دسترسی به منابع دانش بازار (شامل استفاده‌کنندگان بیشتر و مشتریان کلیدی) که نطفه نوآوری و ایده‌سازی محصولات جدید را شکل می‌دهد و مسائل فنی را ارتقاء می‌دهد، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.

تفکیک R و D باعث می‌شود که یک پروژه مصوب از یک سازمان به سازمان دیگر منتقل گردد و بنابراین به‌دلیل تغییر مدیر پروژه، تصویب آن با شفافیت صورت می‌پذیرد. جهانی شدن بازارها از یکسو و جهانی شدن علم و تکنولوژی از سوی دیگر، شرکت‌ها را ناچار به جایابی مجدد فعالیت‌هایشان می‌کند. هرچند که این نیروهای محرکه در مورد تحقیقات و توسعه شکل‌های متفاوتی به‌خود می‌گیرند. R و D ضمن اینکه مکمل یکدیگرند در صورتی که با سیاست‌گذاری مناسب و هماهنگ‌کننده همراه باشند، زمینه دستیابی تکنولوژی‌های جدید و نوآوری و نیز دستیابی به بازارهای بهتر و تولید بهتر را فراهم می‌آورند. در نتیجه می‌توان گفت که پویا کردن صنایع و اقتصاد کشورها در گرو R&D می‌باشد. برخی از محرک‌های اصلی جداسازی R و  Dعبارتند از: سازگاری با رویکردهای جدید در فعالیت‌های تحقیقاتی، دستیابی به منابع خارجی تکنولوژی، اهمیت فزاینده زمان به‌عنوان یک عامل رقابتی و جهانی سازی علم، تکنولوژی و بازارها. [25]

 

جهانی شدن R&D و توسعه تکنولوژی و نوآوری

با توجه به جهانی شدن بازارها و تحولات رقابتی، تقاضا برای تکنولوژی‌های جدید و نوآوری‌ها هم از سوی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و هم از سوی صنایع بزرگ رو به افزایش است و حتی شرکت‌های بزرگ هم که قادر به بقای خود در بازارهای رقابتی برای سالیان سال هستند و سهم بازار مطمئن و مشخصی نیز دارند، دریافته‌اند که رقابت در دنیای کسب‌وکار پرشتاب امروز به‌طور فزاینده‌ای مشکل گردیده است و به‌منظور بقاء و کامیابی باید فعالیت‌های توسعه تکنولوژی را زیرنظر داشت و به تغییرات مرتبط با کسب‌وکار خود واکنش سریع نشان داد و به‌طور مرتب بهبود و نوآوری در تولید محصولات و فرایندها به‌وجود آورد که این امر مستلزم سرمایه‌گذاری و توجه ویژه به R&D و عوامل تاثیرگذار بر آن می‌باشد. [26] نوازشریف در تعریف R&D می‌گوید: بزرگ‌ترین منبع یگانه نوآوری R&D است و توانایی حرکت همگام با دیگران و سبقت گرفتن از آنها بستگی به مهارت‌های نوآوری دارد. [31] نیاز به منابع چندگانه دانش مورد نیاز برای نوآوری، از مهمترین محرک‌های اصلی جهانی شدن R&D است. دانش مربوط به فرایند نوآوری تکنولوژیکی که هم به تکنولوژ‌ی و هم به بازار برمی‌گردد، عمدتاً رشد اقتصادی پایدار تحولات دانش و تکنولوژی و سرمایه انسانی را نشان می‌دهد. فعالیت‌های R&D از منابع اصلی و عمده ایجاد تحولات دانش و تکنولوژی می‌باشد. در اقتصاد دانش بنیان فاصله دانش تا تکنولوژی به حداقل ممکن می‌رسد، از این‌رو R&D از مقولات مهم اقتصاد دانش بنیان تلقی می‌شود که بخشی از عوامل تحول تکنولوژی را توضیح می‌دهد. اکثر شرکت‌هایی که به‌دنبال رقابت در سطح جهانی هستند، حمایت از فعالیت‌های R&D را افزایش داده‌اند، ‌تحقیقات، پیشرفتی سلسله مراتبی دارد که مسیری را از تحقیقات بنیادی، کاربردی، توسعه‌ای و نهایتاً توسعه تکنولوژی را طی می‌کند. [19]

عصر حاضر، عصر دانش و تکنولوژی است، لذا سازمان‌هایی موفق خواهند بود که با استفاده از R&D در زمینه‌های فنی، اقتصادی و با شناخت شرایط موجود، درصدد تدوین استراتژی توسعه برآمده و همواره با انجام معاملات اقتصادی و پیش‌بینی بحران‌های احتمالی، بهترین مسیر حرکت را برگزیده، تا کمترین خطر متوجه آنان باشد. شرکت‌ها برای رقابت در بازار و افزایش سهم خود باید برای عرضه محصولات و یا خدمات جدید بر ارتقاء روحیه خلاقیت و افزایش نوآوری تأکید نمایند و با دستیابی به برتری تکنولوژی در محصولات، فرایندها، خدمات و بازاریابی در جهت توسعه و گسترش آنها بکوشند، که این امر جز با سرمایه‌گذاری و حمایت از واحدهای R&D تحقق نخواهد یافت.

فعالیت‌های R&D به شناسایی مسیرهای جدید پیشرفت تکنولوژیکی، کشف یافته‌های تکنولوژیکی و در نهایت فراهم‌سازی یک نقشه مسیر برای تدوین استراتژی تکنولوژی کمک می‌کند. نوآوری در تکنولوژی تولید یا فرایند سبب بهبود فراوان در کیفیت و کاهش قیمت می‌شود. این امر سبب می‌شود که چرخه‌های تغییر و حرکت به‌سمت حداکثر ارزش، دائماً کوتاه‌تر می‌شود. [25]

فرایند جهانی شدن و تغییرات سریع و عدم اطمینان محیط و همچنین تقاضاهای روزافزون بازار و رقابت باعث توسعه مستمر توانمندی‌های واحد R&D از طریق افزایش خلاقیت و ایجاد نوآوری شده است. در عصر جهانی شدن آنچه بیشتر از سایر بخش‌های سازمانی دچار تغییرات می‌شود، واحدهای R&D می‌باشند و این امر از آنجا ناشی می‌شود که واحدهای R&D به‌عنوان قلب تپنده شرکت‌ها و کشورها، باعث ترغیب و تشویق خلاقیت و نوآوری و توسعه تکنولوژی می‌شوند. همکاری در زمینه R&D به‌عنوان یک ابزار برای سیاست‌گذاری در جهت ترغیب و تشویق نوآوری می‌باشد. [11] یک شرکت می‌تواند با کم کردن فاصله میان اختراع تا بازار در چرخه نوآوری، به سود قابل توجهی دست یابد. به بیان بهتر نوآوری شدیداًً به R&D وابسته است و تجاری‌سازی R&D نیز شدیداً به چرخه نوآوری وابسته است. [5]

 

لزوم ممیزی R&D و نوآوری

کلیه توانمندی‌های تکنولوژیک صنایع در چهار سطح مجزا تقسیم‌بندی می‌گردد که در هرم ذیل نشان داده شده است. توانمندی‌های صنایع کشورهای توسعه یافته بیشتر در نیمه بالایی هرم متمرکز شده است اما توانمندی‌های صنایع کشورهای در حال توسعه اکثراً در نیمه پایینی متمرکز شده است، لذا در این کشورها صنایع می‌بایست با روی‌آوردن به نوآوری و با ایجاد جهش‌هایی خود را به نیمه بالایی برسانند. در این راستا توجه به کسب توانمندی‌های طراحی و مهندسی و R&D در توسعه تکنولوژی و نوآوری آنها مؤثر خواهد بود که برای این الزام می‌بایست سیاست‌های مناسب طراحی و اجرا گردد. انجام ممیزی R&D و نوآوری و تکرار دوره‌ای و منظم آن کمک شایانی به طراحی مناسب این سیاست‌ها خواهد نمود. [21]

معمولاً ممیزی‌ها از طریق مقایسه با رقبا انجام می گیرد و تاکید می‌گردد که در ممیزی قابلیت‌های کارکردی و تکنولوژیکی و نوآوری باید مورد توجه قرار گیرند. هدف از ممیزی ایجاد مبنایی جهت تدوین و اجرای استراتژی نوآوری و R&D می‌باشد.

 

شاخص‌های جهانی شدن R&D

برخی از مهمترین شاخص‌های جهانی شدن R&D عبارتند از :

·   شاخص هزینه: تغییرات محیط تجاری از سال 1990 به بعد روند جهانی شدن را افزایش داده است و رقابت بیشتر شرکت‌ها جهت بقا باعث افزایش مخارج R&D آنها گردیده است. R&D بسیار پرخرج و نیازمند سرمایه‌گذاری زیاد در تجهیزات، نیروی انسانی متخصص و با مهارت‌های بالا می‌باشد. بین سال‌های 1993 و 2002 برآورد مخارج R&D خارجی افزایش جهانی از 30 بیلیون دلار به 67 بیلیون دلار را نشان می‌دهد. [1] روند جهانی شدن R&D طی 15سال گذشته افزایش معناداری در کشورهای OECD داشته است. رشد مخارج R&D از اوایل دهه 1980 به دو دلیل اتفاق افتاد: اول رشد بین‌المللی شدن فعالیت‌های R&D در شرکت‌های فراملیتی با افزایش تعداد آزمایشگاه‌های R&D در کشورهای دیگر، دوم توسعه شبکه‌های بین‌المللی و موافقت‌نامه‌های همکاری و پیوستگی بین دولت‌ها، بین شرکت‌ها و دولت و یا بین شرکت‌های کشورهای مختلف. [12]

·   شاخص رقابت: نیاز به تعقیب فعالیت‌های شرکت‌های رقیب، برای شرکت‌ها یک استراتژی جهانی شده است. شرکت‌ها می‌توانند با داشتن مراکز R&D از منافع بازارهای بالقوه به‌وسیله بررسی اطلاعات نیازمندی‌های مشتریان و توانایی‌های رقبا و فعالیت‌های آنها، بهره‌مند گردند.

·   شاخص بازار: مصرف‌کنندگان در کشورهای گوناگون، تقاضاها و سلیقه‌های مختلفی دارند. توجه به سلایق محلی مشتریان در محصولات جهانی از مهمترین عوامل رقابت بین کشورها و شرکت‌ها در بازارها می‌باشد، که این امر مستلزم داشتن مراکز R&D در نقاط مختلف جهان و در نزدیکی بازارهای بزرگ می‌باشد.

·   شاخص‌های دولتی: قواعد بازی دولت‌ها و وضع قوانین و مقررات مناسب از مهمترین عوامل ضروری در تأسیس مراکز R&D در کشورهای دیگر است. ایجاد R&D محلی در دیگر کشورها، قدرت چانه‌زنی معاملات و دادوستدها را برای شرکت‌ها به‌وسیله دولت‌های محلی بهبود خواهد داد.

·   شاخص تکنولوژی: جدید و ارزان بودن تکنولوژی‌های ارتباطی مانند اینترنت، خطوط فیبر نوری و ارتباطات ماهواره‌ای، اکنون به شرکت‌ها اجازه انتقالات سریع اطلاعات و به اشتراک گذاشتن آنها در سریع‌ترین زمان ممکن را می‌دهد. این انقلاب ارتباطات، مهمترین تقویت و تواناسازی جهت جهانی شدن R&D می‌باشد. ارتباطات از راه دور شرکت‌ها را قادر می‌سازد تا شبکه جهانی R&D را برقرار و مدیریت نمایند. [8]

·   شاخص پژوهشگران: آمار نشان‌دهنده افزایش تعداد پژوهشگران R&D در کشورها به تناسب جمعیت کشورها می‌باشد. [22]

آمار و ارقام بودجه‌های اختصاص یافته به R&D در کشورهای گوناگون نشان می‌دهد که میان توسعه یافتگی و میزان بودجه‌ای که برای R&D اختصاص می‌یابد و نیز میان نسبت پژوهشگران به کل جمعیت یک کشور همبستگی مثبت وجود دارد. جدول شماره 1 نشان‌دهنده اطلاعاتی در این خصوص می‌باشد. [22]

 

 

جدول (1) : ارتباط میان نسبت پژوهشگران و میزان بودجه R&D

 

استفاده از R&D در صنایع نشان‌دهنده آن است که تا چه اندازه صنایع کشورها پیشرفته هستند. صنایع با توجه به سطح تکنولوژی و شدت R&D به 4 دسته بر اساس جدول شماره 2 تقسیم می‌شود. شدت R&D نمایانگر نسبت هزینه R&D به تولید ناخالص داخلی است.

جدول (2) : دسته‌بندی صنایع با توجه به سطح تکنولوژی و شدت R&D

 

با افزایش درآمد و شدت R&D سهم تحقیقات پایه‌ای کاهش و سهم تحقیقات توسعه‌ای افزایش می‌یابد، زیرا نتیجه تحقیقات توسعه‌ای، تولید تکنولوژی‌های جدید است. کشورها با درآمد سرانه بالا بیشتر منابع R&D را صرف تحقیقات توسعه‌ای می‌کنند، زیرا تحقیقات پایه‌ای اثر بالفعل اقتصادی ندارد. اندازه شدت R&D در هر اقتصادی از واقعیت‌های درونی آن «ساختار اقتصاد صنعتی و نهادی» نشأت می‌گیرد. [20] در جدول شماره 3 سهم اختراعات مشترک در OECD نشان داده شده است. همچنین جدول شماره 4 نشان‌دهنده همکاری‌های بین‌المللی در حوزه علوم و تکنولوژی و مالکیت دوطرفه اختراعات است که در این جدول کشورهای غیرعضو OECD با متوسط OECD مقایسه شده‌اند و در جدول شماره 5 نیز هزینه‌های R&D به تفکیک نوع تحقیقات ارائه شده است.

جدول (3) : درصد اختراعات با همکاری مخترعان خارجی

 

جدول (4) : همکاری بین‌المللی در علم و تکنولوژی و مالکیت دوطرفه اختراعات

 

جدول (5) : تفکیک مخارج R&D با توجه به نوع تحیقیقات (درصد از کل R&D)

 

روش‌های جدید اکتساب تکنولوژی با محوریت R&D

برخی از منافع همکاری‌های مشارکت در فعالیت‌های R&D عبارتند از: توزیع هزینه و ریسک فعالیت‌های R&D، دسترسی به همکاری‌های مختلف در زمینه‌های دانشی، بازار و تولید، افزایش کارایی، ملاحظات اقتصادی در زمینه‌های تولید، توزیع و R&D، ملاحظات رقابتی، اثرگذاری بر ساختار رقابت و وضع قوانین ضد انحصار. [15]

همچنین برخی از محرک‌های همکاری‌های مشترک در زمینه R&D عبارتند از: دسترسی به تجربیات سایر کشورها و شرکت‌ها، انعطاف‌پذیری در منبع‌یابی، کاهش زمان رسیدن به بازار، بهبود کیفیت و خدمات، نفوذ در بازارهای جدید و افزایش مهارت‌های تکنولوژیکی. [30] تجربه کشورهای توسعه یافته نشان داده است که تملک تکنولوژی مستلزم مشارکت فعال و قوی در تحقیقات است. در جدول شماره 6 برخی از مهمترین روش‌های همکاری و مشارکت در R&D با توجه به دو فاکتور وضعیت بازار و تکنولوژی آمده است.

 

جدول (6) : روش‌های همکاری و مشارکت در R&D با توجه به وضعیت بازار و تکنولوژی

 

جهانی شدن R&D و کشورهای در حال توسعه

کشورهای در حال توسعه، سرمایه‌گذاران نوظهور در بازارهای خارجی هستند و اهمیت آنها در دریافت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در فعالیت‌های رقابتی و دانشی رو به افزایش است. امروزه شرکت‌های فراملیتی در صنایع مختلف به ایجاد تسهیلات R&D در کشورهای در حال توسعه می‌پردازند و این‌کار را به‌منظور ارتقاء کارایی خود انجام می‌دهند تا بتوانند به مجموعه‌ای از پژوهشگران و متخصصان دست یابند و تقاضای رو به افزایش بازارهای آن کشورها را نیز پاسخ دهند. البته در حال حاضر تنها تعداد اندکی از کشورهای در حال توسعه چنین فعالیت‌هایی را در مقیاس‌های مهم جذب می‌کنند و بیشتر کشورهای با سطح درآمد پایین، در شبکه‌های جهانی R&D نمی‌توانند مشارکت کنند و در نتیجه به منافع حاصل از آن نیز دست نمی‌یابند. در میان کشورهای در حال توسعه برخی از کشورها رشد نسبتاً چشمگیری داشته‌اند که از آن جمله می‌توان به کره‌جنوبی، چین، تایوان، هنگ‌‌کنگ، مالزی، سنگاپور، برزیل، مکزیک و ... اشاره نموده که موفقیت آنها حاصل این 3 عامل می‌باشد:

1.    داشتن پتانسیل در برخی از زمینه‌ها نظیر فرهنگ غنی که حاصل آن تلاش و پشتکار و خلاقیت در حد بالا است.

2.    دارا بودن شرایط خاص موقعیتی و جغرافیایی در ارتباط با جریان‌های خارجی و بین‌المللی که باعث برخی ارتباطات شده است و همین امر به رشد و توسعه آنها تا یک سطح خاصی کمک نموده است.

3.    در ترقی و رشد این کشورها منافعی نظیر منافع اقتصادی، سیاسی و استراتژیک برای برخی کشورهای توسعه یافته بوده است که کمک و همکاری با آنها باعث دستیابی به رشد و توسعه این کشورها شده است.

بنا به دلایل ذیل بهره‌گیری از R&D برای کشورهای در حال توسعه ضروری می باشد. [18]

·   R&D شرط لازم گزینش صحیح، جذب و بکارگیری اثربخش تکنولوژی خارجی است.

·   R&D در افزایش توان رقابتی کشورهای در حال توسعه بسیار مؤثر است. به‌عبارت دیگر تنها با توسعه تکنولوژی و نوآوری از طریق R&D می‌توان سطح این کشورها را در بازار رقابت در جهان امروزی ارتقاء داد.

برخی از سیاست‌های پیشنهادی جهت  ارتقاء R&D کشورهای در حال توسعه عبارتند از:

·   توجه به R&D بر مبنای نیاز و نه بر مبنای توان

·   به‌کارگیری هرچه سریع‌تر و گسترده‌تر مشارکت‌های تحقیقاتی در سازمان‌ها

·   ایجاد و بسط شبکه‌های مشاوره‌ای علم و تکنولوژی

·   ایجاد مشوق‌هایی برای مشارکت در توسعه تکنولوژی و نوآوری

·   ایجاد ارتباط مؤثر بین دولت، دانشگاه صنعت و مؤسسات تحقیقاتی

·   توجه به R&D داخلی که پیش شرط لازم برای تعیین حدود و اندازه سرمایه‌گذاری و گزینش نوع تکنولوژی در زمینه‌های مختلف است.

آمار نشان‌دهنده این است که میزان ترقی در میان کشورهای در حال توسعه نیز از سطح یکسانی برخوردار نیست. به‌نحوی که با مقایسه میزان سرمایه‌گذاری در R&D این کشورها و میزان رشد اقتصادی آنها ارتباط تنگاتنگ و معناداری وجود دارد. به‌عبارت دیگر کشورهایی که سرمایه‌گذاری بیشتری در R&D نموده‌اند از رشد اقتصادی بالاتری نیز برخوردار هستند. [27] جدول شماره 7 نشان‌دهنده اطلاعاتی در این زمینه است.

 

جدول (7) : ارتباط میان سرمایه‌گذاری در R&D و رشد اقتصادی

 

چالش‌های حاصل از جهانی شدن R&D در کشورهای در حال توسعه

جهانی شدن R&D برای کشورهای درحال توسعه و شرکت‌های آنها مزایای فراوانی داشته است، اما دستیابی به این منافع ساده و بدون چالش نبوده است. برخی از مهمترین چالش‌ها در این راستا عبارتند از:

·   تحریم‌ها و سیاست‌های دولتی: تحریم‌ها و سیاست‌های دولتی یکی از چالش‌هایی است که مانع همکاری‌های R&D شده و یا آنها را به تأخیر می‌اندازد. اغلب کشورها دارای تحریم‌ها و یا مجازات‌های اقتصادی از سوی برخی کشورها می‌باشند.

·   فرهنگ‌های مختلف: فرهنگ‌های مختلف کشورها یکی دیگر از چالش‌ها می‌باشد که باعث ایجاد مشکلاتی در سرمایه‌گذاری‌ها و همکاری‌های مشترک و در حین انجام کار می‌شود. غلبه بر اختلافات فرهنگی تا هنگامی‌ که فرهنگ طرفین برای یکدیگر قابل درک نشده باشد به سادگی امکان‌پذیر نیست. زمانی که سرعت در توسعه محصولات مدنظر باشد، وجود فرهنگ‌های گوناگون می‌تواند باعث اخلال در انجام پروژه‌های مشترک گردد.

·   هماهنگی و مدیریت: هماهنگی و مدیریت جهانی R&D از مهمترین چالش‌ها می‌باشد. اغلب مراکز R&D تمایل به توسعه واحد خود به‌عنوان یک واحد مطرح و مستقل دارند. تفکر توسعه مشترک مراکز R&D، ممکن است برای پرسنل مراکز جدید بوده و از طرف آنها مورد استقبال واقع نگردد که پی‌آمد آن بروز اصطکاک و حساسیت بین مراکز R&D و پیدایش چالش‌های ارتباطی خواهد بود. هماهنگی جهانی R&D یک چالش مهم مدیریتی می‌باشد. ایجاد یک شبکه بهم پیوسته برای هماهنگ کردن مراکز R&D نیازمند یک کوشش همه جانبه مشترک از سوی مدیران ارشد، واحد منابع انسانی و پرسنل می‌باشد.

·   برنامه‌ریزی استراتژیک: از دیگر چالش‌های جهانی شدن R&D، چالش در زمینه برنامه‌ریزی استراتژیک می‌باشد که مدیران R&D را مجبور ساخته است تا بسیاری از فرضیات گذشته خود را در خصوص فرایند R&D مورد ارزیابی و تجدید نظر قرار دهند. مدیران می‌بایست عملکرد آزمایشگاه‌ها و فعالیت‌های خود را با اهداف و استراتژی‌های کسب‌وکار پیوند دهند و در یک چارچوب برنامه‌ریزی آن را مدون و اجرا نمایند. انجام این امر منوط به آشنایی مدیران با اهداف کسب‌وکار و فرایند تدوین استراتژی و درک آن می‌باشد.

·   موانع ارتباطی: یکی از چالش‌های مطرح دیگر موانع ارتباطی است که به‌دلیل اختلاف در ساعات کاری مراکز R&D در نقاط مختلف جهان و یا اختلاف در سطح مهارت‌های تکنیکی و استفاده از استانداردهای مختلف اندازه‌گیری و سنجش میان کشورهای مختلف وجود دارد.

·   حقوق مالکیت فکری: ‌از مهمترین چالش‌های دیگر، اختلاف در به‌کارگیری حقوق مالکیت فکری است که بر همکاری‌های مشترک تأثیر می‌گذارد. این اختلاف به‌دلیل سیاست‌ها و سطوح متفاوت در به‌کارگیری حقوق مالکیت فکری در کشورهای مختلف می‌باشد که پیامد آن بی‌میلی همکاری در تکنولوژی‌های مهم و حیاتی توط کشورها و شرکت‌های توسعه یافته با این کشورها می‌باشد که منجر به استفاده شرکت‌های همکار از مراکز R&D سایر کشورهای رقیب می‌گردد.

·   سوء استفاده شرکت‌های سرمایه‌گذار: شرکت‌های فراملیتی سرمایه‌گذار بیشتر موارد تکنولوژی‌های پیشرفته و طراحی محصول و آزمایشگاه‌های مرکزی را در داخل کشور متبوع خود نگه داشته و از مواد خام و نیروی ارزان کشورهای دیگر استفاده می‌کنند و سپس محصولات خود را به بازارهای همان کشورها یا بازارهای مصرف دیگر عرضه می‌نمایند. لذا هنوز نقش آزمایشگاه‌های مبدأ مهم و محوری می‌باشد.

·   پارادکس رشد: از مهمترین چالش‌های R&D پارادکس رشد است. یعنی برعکس آن که ورودی‌های زیادی در R&D تزریق می‌گردد، اما تنها چند خروجی نظیر رشد اقتصادی و GDP جهت سنجش آن اندازه‌گیری می‌شود و به سایر عوامل توجهی نمی‌گردد.

·   کمبود زیرساخت: کمبود زیرساخت‌های آزمایشگاهی، نیروی انسانی متخصص و سرمایه‌گذاری‌های هنگفت از چالش‌های مهم کشورهای در حال توسعه در جذب R&D خارجی می‌باشد. تنها صرف بودجه‌های تحقیقاتی زیاد جهت دستیابی به اهداف موردنظر و رشد اقتصادی کافی نمی‌باشد و این متغیر به‌عنوان شرط لازم و نه کافی مطرح است. در کنار صرف هزینه‌های تحقیقاتی، فراهم آوردن سایر شرایط و بسترسازی مناسب مهم می‌باشد.

·   فضای رقابتی: تحقیقات نشان‌دهنده آن است که جو حاکم بر کشورها از نظر رقابتی و انحصاری بسیار اهمیت دارد. به‌طوری‌که کشورهایی که نتوانسته‌اند در ایجاد فضای رقابتی موفق باشند هرچند با صرف بودجه‌های تحقیقاتی بال،ا نتوانسته‌اند رشد اقتصادی قابل توجهی به‌دست آورند. در حالی که با ایجاد یک فضای رقابتی تحقیقات در این فضا رشد یافته و در نهایت منجر به رشد و توسعه اقتصادی می‌شود. [28]

·   بودجه مناسب: عدم صرف بودجه مناسب برای R&D متناسب با پیشرفت علم و تکنولوژی و نیز جهت توسعه تکنولوژی و نوآوری از سایر چالش‌های مهم در کشورهای در حال توسعه است. همچنین در شرایط کاهش بودجه‌های R&D، روحیه پژوهشی نیز کاهش می‌یابد.

·   واحد تحقیقات بازاریابی و اقتصادی: فقدان واحد تحقیقات بازاریابی و اقتصادی جهت تجاری ساختن R&D و نتایح حاصل از آن در کشورها و سازمان‌ها از دیگر چالش‌های مهم موجود در کشورهای در حال توسعه می‌باشد.

·   پراکندگی جغرافیایی: چگونگی هماهنگی و مدیریت R&D پراکنده شده در نقاط جغرافیایی در داخل کشورهای در حال توسعه یکی از چالش‌های مهم این کشورهاست. به‌عبارت دیگر چگونگی ساختارهای R&D و ارتباط واحدهای R&D و چگونگی نوع ارتباطات بین آنها از اهمیت ویژ‌ه‌ای برخوردار است. شرکت‌های فراملیتی در سطح جهانی با این چالش روبرو هستند.

 

فرصت‌های حاصل از جهانی شدن R&D در کشورهای در حال توسعه

جهانی شدن R&D یک راه بسیار مناسب جهت استفاده از ظرفیت‌های منابع و دانش جهانی و نیز استفاده از حمایت‌های ناشی از رشد کسب‌وکار در جهان است. [9] جهانی شدن R&D توسط شرکت‌های فراملیتی و از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر روی نحوه سیاست‌گذاری مناسب در کشورهای در حال توسعه تأثیرگذار است. در این راستا برخی از سیاست‌های شرکت‌های فراملیتی در جهت اثرگذاری بر سیاست‌های کشورهای در حال توسعه میزبان عبارتند از:

·        ترویج جهانی شدن R&D

·         تقویت نظام ملی نوآوری

·         ترویج سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در R&D

·         ترویج سرمایه‌گذاری در R&D

·         ایجاد مشوق‌های R&D

·         ایجاد پارک‌ها علوم و تکنولوژی

·         توسعه و بهبود منابع انسانی

·         ‌ایجاد سیاست‌های مرتبط با حقوق مالکیت فکری

·         ایجاد سیاست رقابت

·         افزایش ظرفیت‌های R&D، برون سپاری R&D و افزایش کیفیت

همچنین جهانی شدن R&D توسط شرکت‌های فراملیتی باعث می‌شود که ساختار و عملکرد سیستم‌های نوآوری ملی کشور میزبان مخصوصاً در حوزه توسعه منابع انسانی (استخدام، R&D، آموزش، تحصیلات عالیه، توسعه دانش و به‌روزرسانی صنعتی) بهبود یابد. [29]

 

جهانی شدن و تجاری‌سازی R&D

تجاری سازی نتایج R&D یکی از گام‌های مهم نظام نوآوری است که می‌توان آن را به‌صورت یک فرایند در نظر گرفت و بدون توجه به تجاری کردن R&D، راه ورود به بازارهای داخلی و خارجی برای محصولات مسدود بوده و یا به سختی قابل دسترسی است و این بدان جهت است که منابع مربوط محدود، گستره ایده وسیع و کارآفرینان شدیداً درگیر محیط رقابتی هستند. [17]

تجاری سازی R&D فرایندی است که از تمام پتانسیل‌های ممکن استفاده می‌کند تا کسانی که در نوآوری تکنولوژیکی سرمایه‌گذاری می‌کنند بتوانند مزایای ایجاد شده توسط نوآوری خود را به‌دست آورند. [4]

اهمیت تجاری سازی R&D به‌حدی است که در حال حاضر بسیاری از مؤسسات تحقیقاتی با بهره‌گیری از خدمات مشاوره‌ای و انجام پروژه‌های تحقیقاتی به‌صورت همکاری مشترک به تجاری‌سازی تکنولوژی خود رسمیت داده‌اند و تعداد این‌گونه مراکز خدمات مشاوره‌ای در کشورهای پیشرفته صنعتی روز به روز در حال افزایش است. [7]

موفقیت تجاری‌سازی R&D به عواملی نظیر قابلیت سرمایه‌گذاری خارجی، مالکیت نتایج R&D، مهارت‌های کارآفرینی و برنامه‌ها و سیاست‌های دولت‌ها بستگی دارد. بنابر گزارش آنکتاد، R&D بیشتر در بخش‌ تجاری متمرکز شده است. در سال 1996 تا 2002 ده هزینه‌کننده برتر R&D تجاری 90 درصد از کل هزینه‌های R&D تجاری جهان را در اختیار داشته‌اند. این در حالی است که سهم کشورهای در حال توسعه، اروپای شرقی و جمهوری‌های آسیای میانه در تجاری کردن R&D پایین‌تر از میانگین جهانی بوده است که نشان می‌دهد این کشورها هنوز به R&D دولتی اتکا بسیار دارند. [16]

جدول شماره 8 میزان هزینه‌های R&D تجاری از سال 1981 تا 2001 در کشورهای آمریکا، ژاپن، اتحادیه اروپایی و کل کشورهای عضو OECD را نشان می‌دهد که ارقام نشان‌دهنده سیر صعودی در هر چهار منطقه می‌باشد. رشد بیست ساله هزینه‌های R&D در آمریکا 130 درصد، در ژاپن 173 درصد، در اتحادیه اروپا 94 درصد و در کل کشورهای OECD برابر 140 درصد بوده است. [12]

 

جدول (8) : سیر تکاملی R&D تجاری (میلیارد دلار)

 

 

نقش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و شرکت‌های فراملیتی در جهانی شدن R&D

امروزه برون‌سپاری R&D و مشاغل سطح بالای فنی و مهندسی نیز روند افزایشی را نشان می دهد. [2] بررسی نشان می‌دهد شواهدی مبنی بر افزایش برون‌سپاری در زمینه R&D وجود دارد. به‌عنوان مثال حدود 25 درصد از فعالیت‌های R&D بر اساس قرارداد و توسط مجریان خارجی انجام می‌گیرد. [14]

در دهه‌های اخیر از مهمترین مؤلفه‌های اصلی مؤثر بر روند توسعه فرایند جهانی شدن، شدت گرفتن سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بوده است که از طرف شرکت‌های فراملیتی بر اساس مزیت‌های خاص مکانی، زمانی، رقابتی و نیز مزیت‌های خاص برون‌سپاری انجام شده است. یکی از نشانه‌های مهم جهانی شدن R&D، تأسیس شعبه‌های شرکت‌های فراملیتی در کشورهای جهان می‌باشد. واحدهای R&D شرکت‌های فراملیتی بر اساس دو جنبه دسته‌بندی می‌گردند. اول بر اساس نوع فعالیت که در دسته‌بندی سنتی شامل تحقیقات، توسعه و فعالیت فنی نوعی در مراحل بعدی فرایند نوآوری است. دوم بر اساس حوزه جغرافیایی که فعالیت شرکت در ارتباط با نوآوری‌های بهره‌برداری شده در حوزه محلی، منطقه‌ای و جهانی است.

آنکتاد در گزارش سرمایه‌گذاری جهان در سال 2005 به بررسی بین‌المللی کردن R&D پرداخته و به این نکته اشاره کرده است که هزینه R&D در طول 13 سال گذشته روند صعودی داشته است و این در حالی است که در سال 1991 هزینه R&D در جهان معادل 438 میلیارد دلار بوده که این میزان در سال 2002 به 677 میلیارد دلار رسیده است. این رشد از اهمیت R&D در اقتصاد جهانی خبر می‌دهد و اهمیتی که اکثر کشورهای توسعه یافته به آن پی برده‌اند از لحاظ جغرافیایی R&D به‌شدت متمرکز شده‌اند. همچنین حضور بازیگران و سرمایه‌گذاران R&D خارجی توان کشور میزبان را برای دستیابی به امکانات و تکنولوژی‌های جدید افزایش داده است.

شرکت‌های فراملیتی نه تنها بر اساس دارا بودن مزیت در دانش و مدیریت تکنولوژی شکل می‌گیرند، بلکه دارای قدرت بازاریابی و دسترسی به پتانسیل‌های بازار جهانی، دارای مراکز R&D در مناطق مختلف جهان و نیز دارای سیستم متمرکز در تصمیم‌گیری، ارتباطات و منابع هستند تا بتوانند توانایی‌های تکنولوژیک موجود در یک منطقه جغرافیایی را برای حل مشکل و با استفاده از یک موقعیت ایجاد شده در منطقه دیگر بکار گیرند. [6] برنامه R&D جهانی در شرکتهای فراملیتی عبارتند از : تقویت آزمایشگاه‌های حمایت کننده از R&D، حمایت از آزمایشگاه‌های محلی یکپارچه و نیز حمایت از آزمایشگاه‌های وابسته بین المللی. [13] نکته حائز اهمیت اینکه شرکت‌های فراملیتی در عصر حاضر می‌توانند اقدام به ایجاد شبکه‌های نوآوری بین‌المللی که بهره‌وری R&D را بهبود می‌بخشد، نمایند. [5]

در جدول شماره 9 سهم بخش خارجی در R&D کشورهای مختلف آمده است. اختلاف سهم بخش خارجی در تحقیق و توسعه کشورهای مختلف از طرفی گویای توزیع بخش خارجی در فعالیت‌های صنعتی این کشورهاست و سهم مشارکت خارجی در تولیدات کارخانه‌ای را نشان می‌دهد، همچنین منعکس‌کننده اندازه اثرهای R&D داخلی است. [12]

 

جدول (9) : سهم R&D با مشارکت همکاران خارجی در کل R&D در سال 2001

 

فاکتورهای مرتبط با جهانی شدن R&D

برخی از فاکتورها مهم و مرتبط با جهانی شدن R&D عبارتند از:

·        همکاری‌های مشترک: با توجه به روند جهانی شدن و افزایش روابط بین‌المللی، بقای کشورها در بازار رقابت به امکان فعالیت سازمان‌ها در قالب کنسرسیوم‌های تحقیقاتی و انواع همکاری‌های مشترک R&D وابسته می‌باشد.

·        بازار، مشتری، رقبا: کشورها باید تلاش کنند تا تنها به افزایش بودجه‌های تحقیقاتی توجه نکنند، بلکه میبایست جهت کسب سود بیشتر از انجام R&D خود نیز کوشش نمایند و در این راستا R&D خود را متناسب با نیازمندی‌های بازار و مشتریان و نیز فعالیت‌های رقبا هماهنگ نمایند.

·        درآمد سرانه و سطح استاندارد زندگی: میان درآمد سرانه بالا و مخارج زیاد تحقیقاتی همبستگی شدیدی وجود دارد. امروزه تمامی کشورهای جهان به اهمیت تحقیقات در خلق و توسعه تکنولوژی و بهبود سطح استاندارد زندگی پی برده‌اند و عکس‌العمل بسیاری از کشورها در این خصوص، افزایش هزینه‌های تحقیقاتی بوده است. ]19[

·        دانش: جهانی شدن R&D از بازار جهانی تبعیت می‌کند و یافتن تقاضاهای محلی برای محصولات مطابق با نیاز مشتریان آنها نیازمند کسب دانش جدید و استفاده موثر از تفاوت‌های فرهنگی است. ]9[

·        شایستگی‌های محوری: مهارت‌ها و شایستگی‌های فنی محوری باعث توسعه شرکت‌ها و باقی ماندن آنها در بازار رقابت می‌باشد. توسعه شایستگی‌های فنی محوری کار آسانی نمی‌باشد، بلکه آنها نیازمند سرمایه‌گذاری هنگفت و پیوسته در طول زمان دارند که این سرمایه‌گذاری می‌بایست بر مبنای چرخه عمر محصول صورت پذیرد، زیرا این محصولات هستند که واسط بین مهارت‌های فنی شرکت‌ها و بازار می‌باشند. لذا دستیابی به مهارت‌های جدید در همه شایستگی‌های محوری و باقی ماندن در کلاس جهانی، نیازمند افزایش سرمایه‌گذاری در R&D است.

·        معیارهای استراتژیک مکان: معیارهای استراتژیکی انتخاب مکان R&D عبارتند از: وجود پژوهشگران و متخصصین با هزینه پائین، وجود بازارهای قابل هدایت با نیازهای فراوان از سوی مشتریان، وجود سیاست‌های تشویقی دولتی و دسترسی به پشتیبانی‌های زیربنایی.

·        شیوه سرمایه‌گذاری و برداشت نتایج: دو فاکتور مهم R&D عبارتند از: اول شیوه سرمایه‌گذاری که در آن فعالیت‌های مربوط به توسعه ظرفیت‌های تکنولوژی شرکت هستند، دوم شیوه برداشت نتایج که در آن به سایر بخش‌ها در بهره‌گیری از ویژگی‌های خاص بازار و مشتریان کمک می‌کند.

·        مخارج تحقیقات: مخارج تحقیقات تاثیر مستقیمی بر نوآوری، بهره‌وری، بهبود کیفیت، افزایش سهم بازار و دیگر عواملی دارد که توان رقابتی سازمان را افزایش می‌دهند. ]19[

·        پویایی ساختار R&D : پویایی نظام و ساختار R&D در ارتباط تنگاتنگی با ساختارهای اقتصادی و نهادی است. اگر افزایش در مخارج R&D صورت پذیرد تا منجر به نوآوری بیشتر گردد این افزایش متوجه نقش بنگاه‌های تجاری است و از این‌رو بنگاه‌های تجاری بازیگر اصلی R&D می‌باشند.

·        مزیت رقابتی: به مزایای رقابتی باید به‌عنوان نتیجه نوآوری‌هایی که اساس رقابت را تغییر می‌دهد نگاه کرد. یک نوآوری زمانی یک مزیت خلق می‌کند که بین شرکت نوآور با رقبای آن شکافی از نظر دانایی و دانش فنی ایجاد شده باشد.

 

جهانی شدن R&D و سازماندهی و مدیریت آن

تکامل مدیریت R&D را در پنج نسل زیر می‌توان دسته‌بندی نمود:

نسل اول تحقیق و توسعه: در این نسل لابراتوارها و آزمایشگاه‌ها ابتدایی بودند و تحقیقات عمدتاً به‌صورت فردی صورت می‌گرفت و ارتباطات محدود بود و محققان مستقل از هم فعالیت می‌کردند.

نسل دوم تحقیق و توسعه: واحدهای R&D شروع به برقراری ارتباط با سایر بخش‌های کسب‌وکار کردند و این عامل، افزایش وابستگی، همکاری و ارتباطات بیشتر را در بخش‌ها و واحدهای کسب‌وکار از طریق سطوح مختلف تکنولوژی تقویت کرد و در نتیجه باعث تمرکز بیشتر بر بازار شد. در این زمان واحدهای R&D صنعتی که با لابراتوارها تماس تنگاتنگ داشتند به‌وجود آمدند. مشخصه R&D از این دوره به بعد این است که این‌گونه فعالیت‌ها تنها در بستر فعالیت‌های خلاق و پویای مجموعه تکنولوژی‌های مرتبط با محصول و در پیوند متقابل و تنگاتنگ با صنعت معنی و مفهوم پیدا می‌کردند. ]24[

نسل سوم تحقیق و توسعه: در این نسل رهبران R&D سعی در ایجاد ارتباطات رسمی با واحدهای کسب‌وکار از طریق بهره‌گیری از ادغام کسب‌وکار و تکنولوژی کردند. وظایف، نقش و محتوای واحدهای R&D این دوره، تحول نوینی پیدا کرده بود. R&D در سراسر دنیای پیشرفته صنعتی، به یک فعالیت عمده صنعتی و دولتی تبدیل شده و به‌صورت سازمان‌هایی در آمدند و یکی از ابزارهای قدرت به معنی در دست داشتن توسعه صنعتی و در پی آن توسعه اقتصادی تلقی می‌شدند. از این نسل مشتری به‌عنوان نقطه تمرکز مطرح شد. ]24[

نسل چهارم تحقیق و توسعه: این نسل، فرایندی از یادگیری متقارن و همزمان با مشتریان را به‌عنوان تنها راه مواجهه با سرعت شتابنده و حیطه جهانی تغییر، می داند و این در حالی است که سازمان‌ها با تکنولوژی اطلاعات به‌عنوان سلاح رقابتی آزمایش می‌شوند و ریسک باید با عامل فرصت کسب‌وکار که در طول زمان کاهش می‌یابد تعدیل شود. در این نسل، مشتری دارایی است که باید مدیریت شود و نقطه تمرکز است.  این نسل را می‌توان نسل نوآوری و ارتباطات عمودی مشتریان و عرضه‌کنندگان و ارتباط قوی با تامین‌کنندگان دانست.

نسل پنجم تحقیق و توسعه: این نسل که ممکن است کامل ظاهر نشده باشد و در حال ظهور را می‌توان عصر دانش محوری به‌عنوان دارایی سازمان نامید. در این نسل مدیریت سازمان‌ها بر اساس دانش پایه‌ریزی شده است و سیستم‌های مدیریتی بر مبنای تشریک مساعی است نه بر مبنای رقابتی. همچنین در این نسل عملکرد کسب‌وکار فقط از طریق سرمایه‌های مالی، ارزیابی نمی‌شود بلکه بر اساس دارایی‌های معنوی و توانایی ایجاد و به‌کارگیری ایده‌های جدید در بازار سنجیده می‌شوند. تکنولوژی اطلاعات با سیستم‌های مخابرات کامپیوتری پیشرفته، قابلیت‌های پردازش دانش را از طریق یادگیری آگاهی و انتقال آن به همه شرکت‌کنندگان در سازمان تحقیق و توسعه تضمین می‌کند. در نسل پنجم به‌منظور تولید محصولات جدید انعطاف‌پذیر با کیفیت بالا، سرعت عمل و ارتباطات استراتژیک بین شرکت‌ها الزامی است.

یکی از اهداف اساسی مدیریت تحقیقاتی عبارتست از ایجاد محیطی در آزمایشگاه‌های صنعتی که از یکسو باعث پروورش خلاقیت فردی و نوآوری گروهی شود و از سوی دیگر باعث شود تا تعلیمات و رشته‌های مرتبط و مهم دانشگاهی، در ساختار سازمانی انعکاس یابند. دستیابی به منابع دانش، به‌عنوان یک راه کاهش زمان رسیدن به بازار و شتاب بخشیدن به فرآیند انباشت دانش در بلند مدت می‌باشد. بنابراین پراکندگی منابع خارجی دانش بر ساختار جهانی شدن  R&D  اثر می‌گذارد. یعنی هرچه منابع خارجی دانش پراکنده باشند، شرکت به یک ساختار R&D پراکنده تمایل بیشتری خواهد داشت، که درجه پراکندگی منابع خارجی دانش تحت تاثیر دو عامل ماهیت فرآیند نوآوری و درجه تنوع آن قرار می‌گیرد. همچنین میزان سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز برای نوآوری تکنولوژی و دامنه تکنولوژی‌های تحت پوشش، بخش‌های R&D را وادار می‌کند تا به منابع خارجی تکیه کنند. این بدان معناست که سازمان R&D همچنین باید در راستای تعادل با منابع خارجی دانش و تکنولوژی باشد.

سازماندهی R&D دارای دو عامل کلیدی می‌باشد: اول همکاری با منابع خارجی تکنولوژی، که به نتیجه همکاری در توسعه تکنولوژی، مقدار هزینه صرف شده در همکاری‌های خارجی و نیز انتخاب شکل سازمانی مناسب همکاری اشاره می‌کند. دوم استقرار واحدها در مجاورت منابع تکنولوژی، که به نتیجه تمرکززدایی استقرار واحدهای R&D یعنی توزیع جغرافیایی یا جهانی سازی R&D به‌منظور برقراری تعادل با یک زمینه خارجی اشاره دارد. یکی از جنبه‌های مهم در طراحی ساختار R&D تصمیم‌گیری در خصوص این موضوع است که آیا باید R را از D جدا کرد یا خیر. علائمی هستند که نشان می‌دهند تفاوت‌های بین این دو آنقدر زیاد است که حتماً اگر R و D در سطح یکسانی از سلسله مراتب انجام شوند باز هم از لحاظ سازمانی از یکدیگر جدا خواهند بود. ]25[

رویکرد مدیریت R&D در معرض تکامل است. سازماندهی R&D نیز در معرض تغییرات است. آخرین نسل مدیریت R&D بر این امر تاکید دارد که مدیریت و سازماندهی باید به دو نیاز کلیدی توجه داشته باشد: اول اینکه ریسک و افق کوتاه مدت در سرمایه‌گذاری R&D نیازمند برقراری تعادل است، این بدین معنی است که از یکسو R&D باید از رقابت مبتنی بر زمان حمایت کند و نیاز دارد که به شدت با ساخت و بازاریابی یکپارچه گردد. دوم اینکه R&D باید تضمین کند که توسعه بلند مدت تکنولوژی تحت فشار زمان قرار نگیرد، که این امر به‌شدت طرح ساختار سازمانی R&D را به چالش می‌کشد.

امروزه مدیران واحدهای R&D می بایست از محدوده آزمایشگاه‌های خود پا را فراتر گذاشته و از یک دیدگاه جامع و جهانی و با یک نگرش سیستمی به فعالیت‌ها توجه نمایند. به‌عبارت دیگر مدیران می‌بایست پیوند محکم‌تری میان تحقیقات آزمایشگاهی و استراتژی کسب‌وکار جهانی برقرار نمایند و در این راستا استراتژی و برنامه مناسبی تدوین نمایند. این امر به‌دلیل توسعه تکنولوژی و نوآوری و تاثیرات بسیار زیاد آن بر توان رقابت جهانی کشورها و نقش واحدهای R&D در این توسعه است. در عصر جهانی شدن شرکت‌ها قابلیت محوری و الویت‌بندی آزمایشگاه‌های تحقیقاتی خود را بر اساس اهداف و استراتژی‌های خود تدوین می‌کنند.

 

 

نتیجه گیری

اغلب شرکت‌های برتر در بازار رقابت، موفقیت خود را مدیون فعالیت‌های R&D هستند. با ظهور پدیده جهانی شدن و گسترش تکنولوژی اطلاعات، R&D نیز شکل جهانی به‌خود گرفته است. امروزه فعالیت‌های R&D توسط شرکت‌های فراملیتی در نقاط مختلف جهان انجام می‌گیرد، لیکن این شرکت‌ها هنوز فعالیت‌های دانشی و پایه خود را در آزمایشگاه‌های مرکزی خود انجام داده و از انتقال آن به سایر کشورها خودداری می‌کنند، چرا که این فعالیت‌ها مرتبط با شایستگی‌های اصلی این شرکت‌ها می‌باشد. اما فعالیت‌های توسعه‌ای خود را به نقاط دیگر جهان و نزدیکی بازارها منتقل می‌نمایند تا از تجاری سازی آن بهره‌مند گردند.

کشورهای در حال توسعه می‌بایست به فرآیند جهانی شدن R&D به‌عنوان یک فرصت نگریسته و از این رهگذر به بازسازی و افزایش ظرفیت دانش و تکنولوژی خود بپردازند و بر شایستگی‌های محوری خود جهت ایجاد توان رقابتی بیفزایند. این کشورها می‌بایست ضمن انجام ممیزی‌های R&D و نوآوری در دوره‌های زمانی پیوسته، استراتژی R&D و نوآوری خود را مطابق با نتایج آن تدوین نمایند و بر اساس آن ساختار واحدهای R&D خود را مورد بازنگری قرار دهند. کشورهای در حال توسعه می‌بایست هرگونه همکاری مشترک تحقیقاتی با سایر کشورها و شرکت‌ها را به‌نحوی مدیریت نمایند که منجر به انتقال توام تحقیقات دانشی و توسعه‌ای به کشور متبوع خود گردد. نکته حائز اهمیت اینکه توسعه تکنولوژی و نوآوری شدیداً به R&D وابسته است و R&D نیز شدیداً از چرخه نوآوری تاثیر می‌پذیرد. لذا سرمایه‌گذاری هدفمند در R&D باعث رونق اقتصادی و افزایش توان رقابتی در بازار خواهد شد.

 

منابع و مراجع

1. ANCTAD SECYETAYIAT| Globalization of R&D and developing counties| Proceeding of the expert meeting genera| January 2005.

2. Austin| W.| Hills| M.| Elaine| L.| Outsourcing of R&D; How worried should we be| Council meeting| USA| 2003.

3. Champion| T.| Outsourcing R&D| Cambridge consultant limited| 2003.

4. Dilcher| K.| The commercialization of university Teaching and Research| www.caut.ca.

5. Ernst| D.| The complexity and internationalization of innovation; Thereto causes| Proceeding of the expert meeting genera| January 2005.

6. James| Brian Q.| Technology transfer by Multinational companies| Harvard business review| 1996.

7. kaylson M.| Commercialization of research results in United States; An overview of federal and academic technology transfer| 2004.

8. kottolli|A.| Globalization of R&D| www.geocities.Com/.

9. larson| F.| Charles| R&D in Industry| 2001| www.aaas.ong/spp/rd/xxv/chapter5.htm.

10. LEE| G.| The globalization of R&D competition Affects trade and growth| Chung Ang University| September 2004.

11. Majewsky| S.| E.| Dean V.| Williamson| How do consortia organize collaborative R&D| US Department of Justice| 2003.

12. OECD| database| May 2003.

13. Pearce| R.| The globalization of R&D; key features and the role factors| Proceeding of the expert meeting genera| January 2005.

14. Riezman| R.| Edwinl. C.| Pingwang| Outsourcing of innovation| University of Iowa City| 2004.

15. Veugelers| R.| Collabovation in R&D| An Assessment of theoretical and empirical findings| 2005.

16. اسدی، نیما، گام بلند تحقیق و توسعه در اقتصاد بازرگانی، روزنامه ایران اقتصادی، 13 مهر ماه، 1384.

17. جهاندیده، محسن، تجاری‌سازی نتایج تحقیق، فصلنامه مدیریت تحقیقات دفاعی، شماره 10، 1384.

18. خالد شبلی، مدیریت تحقیق و توسعه، سازمان مدیریت صنعتی، 1375.

19. خلیل، طارق، مدیریت تکنولوژی: رمز موفقیت در رقابت و خلق ثروت، ترجمه کامران باقری،  انتشارات متن، 1381.

20. دین‌محمدی، مصطفی و دیگران، تحلیل ساختارهای فعالیت‌های تحقیق و توسعه: مطالعه موردی اقتصاد تحقیق و توسعه کشورهای OECD، فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین شماره 4، 1385.

21. رادفر، رضا، خمسه، عباس، نقش دولت، دانشگاه و صنعت در تقویت نظام نوآوری در ایران، دهمین کنگره سراسری همکاری‌های دولت، دانشگاه و صنعت برای توسعه ملی، 1385.

22. رنجبریان، رسول و دیگران، تحقیق و توسعه راهی به‌سوی پیشرفت جامعه، 1385.

23. شیخی، محمدتقی، تعامل بین دانشگاه و صنعت به‌عنوان ضرورت توسعه، گروه علوم اجتماعی دانشگاه الزهرا.

24. فتحیان، محمد، نقش مدیریت دانایی در ارتقای نوآوری نسل جدید R&D، سازمان مدیریت صنعتی.

25. کیه‌زا، ویتوریو، استراتژی و سازماندهی R&D، ترجمه قاضی‌نوری، انتشارات مرکز صنایع نوین، 1384.

26. گروه مدیریت فناوری سازمان مدیریت صنعتی (مترجم)، چالش‌های انتقال فناوری در شرکت‌های کوچک و متوسط.

27. لطفی، حبیب، بررسی نقشه تحقیقات در رشد و توسعه اقتصادی (2)، باشگاه اندیشه، 1385.

28. لطفی، حبیب، بررسی نقش تحقیقات در رشد و توسعه اقتصادی(3)، باشگاه اندیشه، 1385.

29. مؤمنی، حسین‌علی، شرکت‌های فراملیتی و بین‌المللی شدن تحقیق و توسعه: چکیده گزارش سرمایه‌گذاری جهانی سال 2005، ماهنامه اندیشه گستر سایپا، شماره 53، 1384.

30. نظری‌زاده، فرهاد، بدون‌سپاری تحقیق و توسعه، فصلنامه مدیریت تحقیقات دفاعی، شماره 10، 1384

31. نواز شریف، محمد، مدیریت انتقال و توسعه تکنولوژی، مترجم رشید اصلانی، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، نشریه شماره 24 برنامه و توسعه، ‌1367.

 

تجمیع شناسنامه کامپیوتر جمع آوری خودکار فروش کاشی مساجد ایجاد شناسنامه تجهیزات کاشی مسجدی هلپ دسک سازمانی هلپ دسک IT Help Desk کاشی سنتی ایرانی مدیریت تجهیزات IT مدیریت تجهیزات آی تی کارتابل درخواست ها کارتابل درخواست های IT جمع آوری خودکار نرم افزارها جمع آوری سیستم های شرکت جمع آوری سیستم های سازمان تجمیع اطلاعات تجمیع اطلاعات IT تجمیع کامپیوترها مدیریت IT سیستم جمع آوری شناسنامه کامپیوتر سیستم مدیریت کلان IT سیستم مدیریت فنآوری اطلاعات ابزار مدیران IT ابزار مدیران فنآوری اطلاعات سامانه تجمیع خودکار شناسنامه جمع آوری سیستم کامپیوتر