عوامل استرس‌زا در نوجوانان 13 ساله مدارس راهنمایی منتخب

شهر کرمانشاه (1380)

فرانک جعفری *

چکیده :

سابقه و هدف: با توجه به اهمیت بهداشت روانی در کاهش بروز بیماری‌های روان‌تنی، پرخاشگری، افسردگی و اضطراب‌های مزمن در نوجوانان، این مطالعه با هدف تعیین عوامل استرس‌زا در نوجوانان 13 ساله مدارس راهنمایی منتخب شهر کرمانشاه در سال 1380 انجام گرفت.

مواد و روش‌ها:پژوهش حاضر مطالعه‌ای توصیفی، تحلیلی است. نمونة پژوهش  شامل 664 نفر از دانش آموزان ( 332 دختر و 332 پسر) بود که از طریق نمونه‌گیری چندمرحله ای تصادفی انتخاب شدند.ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه‌ای دو قسمتی (تست استاندارد احساس بد Lewis و همکاران) بود. بخش اول مشتمل بر شدت موارد استرس زا بوده است و بخش دوم تکرار اتفاقات استرس زا را درطول یک‌سال گذشته مورد بررسی قرار داده است.

یافته‌ها: نتایج به‌دست آمده نشان داده است که بین شدت موارد استرس‌زا و تکرار وقوع آن اتفاقات در مواردی نظیر نزاع والدین، عدم توجه و تنبیه از جانب معلمان، تحت فشار قرارگرفتن برای انجام بعضی ازکارهای جدید،دیر رسیدن به مدرسه وانجام ندادن تکالیف به موقع با (001/0› p) ارتباط معنادار وجود داشت. همچنین بین جنس و تکرار اتفاقات در مورد نزاع باوالدین،نگذراندن وقت کافی با والدین،عدم کفایت در ورزش و اضافه وزن اختلاف معنادار وجود داشت.دختران تقریباً همة موارد استرس زا را شدیدتر از پسران گزارش کرده بودند(001/0P<).

بحث : با توجه به نتایج به‌دست آمده در این پژوهش می‌توان با آموزش خانواده و اولیای مدارس در برخورد مناسب با نوجوانان از ایجاد واکنش های فیزیولوژیک و روانی ناشی از عوامل استرس زا در آن‌ها پیشگیری به عمل آورد.

کلید واژه‌ها : عوامل استرس‌زا، نوجوان، بهداشت روانی، مدارس راهنمایی.

_* عهده‌دار مکاتبات: کرمانشاه، باغ ابریشم، دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، تلفن: 4228608-0831.  

مقدمه:

نوجوانی اغلب به عنوان دوره‌هایی از فشار روانی و طغیان به تصویر کشیده شده است. تحقیقات متعددی نشان داده است که فشار  روانی از اوان کودکی شروع شده و تکرار این فشارها می‌تواند منجر به ایجاد بیماری‌های روان‌تنی در دوران کودکی و طغیان آن به‌صورت رفتارهای نابهنجار، پرخاشگری، افسردگی و اضطراب مزمن در دوران نوجوانی گردد(1).مطالعات نشان داده است که احساس تنش و فشار روانی در نوجوانان با وقایع استرس‌زای طبیعی نظیر روابط و ارتباطات خانودگی، نزاع با والدین و معلمان، عزت نفس جسمی، تحصیلی و اجتماعی و مهاجرت ارتباط دارد(2).

کیفیت ارتباطات در دوران کودکی و نوجوانی در ایجاد فشارهای روانی تأثیرات قابل‌توجهی دارد. طلاق و جدایی والدین، تضادهای خانوادگی و محدودیت‌های ارتباطی بین والدین و فرزندان می‌تواند به افسردگی و پرخاشگری منتهی ‌شود(3). شیوه‌های نامناسب رفتاری معلمان نیز یکی از عوامل ایجاد اضطراب و فشار روانی در کودکان و نوجوانان است که می‌تواند سبب کاهش عزت نفس و ایجاد عقده‌های حقارت در آنان گردد(4).

شکست‌های اجتماعی و عدم آموزش مناسب در کسب مهارت‌های اجتماعی نیز در ایجاد فشارهای روانی و کاهش عزت نفس در کودکان و نوجوانان بسیار مؤثر است(5).با وجود تحقیقات فراوان درخصوص علل وجود مشکلات روانی در کودکان و نوجوانان در کشور، شناخت بسیار اندکی در بارة عوامل استرس و شدت و فراوانی آن از دیدگاه این افراد وجود دارد.با توجه به اینکه حدود یک سوم جمعیت کشور ما را نوجوانان تشکیل می‌دهند، توجه به بهداشت روانی در این گروه سنی نقش مهمی در کاهش مشکلات اجتماعی جامعه دارد.

مواد و روش‌ها:

پژوهش حاضر مطالعه‌ای توصیفی-تحلیلی است که با هدف تعیین عوامل استرس‌زا در نوجوانان مدارس راهنمایی منتخب شهر کرمانشاه انجام گرفته است و در آن شدت، تکرار و ارتباط این دو در مورد هر یک از عوامل استرس‌زا در طول یک‌سال گذشته مورد ارزیابی قرار گرفته است.

در این پژوهش از فرمول حجم نمونه در خصوص متغیر کیفی در یک جامعه نامحدود با ضریب اطمینان 99% و خطای 05/0 ونسبت شدت استرس بالای نوجوانان 50% (به‌دلیل عدم اطلاع) استفاده شده است که حداقل حجم نمونه 664 نفر

(332 دختر و 332 پسر) از دانش آموزان 13 ساله مدارس راهنمایی منتخب نواحی سه‌گانه آموزش

و پرورش محاسبه گردید که این تعداد از طریق نمونه‌گیری چندمرحله‌ای به صورت طبقه‌ای و تصادفی ساده به نسبت مساوی در هر دو جنس انتخاب شدند. برای مقایسه استرس در دختران و پسران با اطمینان 95 درصد و توان آزمون 90 درصد و فرض اختلاف درصد استرس بین پسران و دختران برابر 20% حداقل حجم نمونه لازم برای هر جنس 126 نفر می‌باشد که نمونه حاضر بیش از نمونه مذکور است. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه‌ای دوقسمتی مربوط به تست استاندارد احساس بد

(¹FBS) Lewis و همکاران بوده است که در سال 1984 طی یک مطالعه کیفی موارد احساس استرس دانش‌آموزان سنین دبستانی مشخص شده و سپس در یک نمونة وسیع به مرحلة اجرا گذاشته شده است. ضریب آلفای این پرسشنامه 82% گزارش شده و درجة نسبتاً بالایی از پایداری داخلی در بین موارد مشاهده شده است(2).در این پرسشنامه بخش اول شدت احساس موارد استرس زا را با طرح سئوالی که چطور آن عامل را احساس می‌کنید، در بیست مورد سنجش‌شده و پاسخ‌ها به پنج دسته بد نیست، کمی بد، بد، واقعاً بد و وحشتناک تقسیم بندی شده است.

معیار سنجش برای بیشترین  شدت احساس استرس بر اساس فراوانی پاسخ دهی به سه مورد بد، واقعاً بد و وحشتناک و کمترین شدت فراوانی پاسخ‌دهی به دو مورد بد نیست و کمی بد بوده است. بخش دوم پرسشنامه شامل تکرار اتفاقات استرس‌زا در طول یک‌سال گذشته بوده است و پاسخ‌ها به چهار دسته هرگز اتفاق نیفتاده ، یک تا دو بار اتفاق افتاده، اغلب اوقات اتفاق می‌افتد و در همة موارد اتفاق‌افتاده تقسیم‌بندی شده است. معیار سنجش برای تکرار بر اساس بیشترین فـراوانی پـاسخ‌دهی به دو مورد اغلب اوقات و در همة مواقع و کمترین میزان تکرار به دو مورد  یک تا دو بار و هرگز اتفاق نیفتاده، بوده است. همچنین عوامل استرس‌زا به چهار عامل ساختاری طبقه بندی شد: عامل اول عوامل مربوط به عزت نفس و عدم وابستگی با عنوان «عزت نفس»، عامل دوم عوامل مرتبط با موفقیت‌های فیـزیکی و تحصیـلی با عنــوان «موفقیت‌ها»، عامل سوم عوامل مرتبط با نزاع والدین با عنوان«والدین» و عامل چهارم عوامل مربوط به تغییر مکان زندگی و تغییر در مدرسه با عنوان «تغییر مکان» تقسیم بندی گردید. برای تجزیه و تحلیل آماری از روش آمار توصیفی، آزمون آماری اسپیرمن و آزمون کای دو استفاده شد.

یافته‌ها:

یافته‌ها نشان دادند که شدت و تکرار استرس در دانش‌آموزان در مواردی نظیر کشمکش و نزاع والدین (با شدت 9/21 وتکرار 2/11)، بیماری (با شـدت
6/24 و تکرار8/15)، نگذراندن‌اوقات کافی با والدین (با شدت 1/17 و تکرار 1/17)، تنبیه و عدم توجه از جانب معلمین(با شدت 2/11 و تکرار 1/11)، دیر رسیدن به مدرسه (با شدت 4/23 و تکرار 3/23)، انجام ندادن تکالیف به‌موقع(با شدت 3/21 و تکرار
8/15) و تحت فشار قرار گرفتن برای انجام بعضی کارهای جدید (با شـدت 6/14 و تکرار 1/13) بیشتر از بقیه موارد بوده ‌است (جدول1). نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که بین شدت موارد استرس‌زا و تکرار وقوع اتفاقات در مواردی نظیر نزاع با والدین
(22/0=r)، عدم توجه و تنبیه از جانب معلمین
(20/0=r)، تحت فشار قرار گرفتن برای انجام بعضی از  کارهای جـدید(27/0 =r)، دیر رسیدن به مدرسه (30/0=r) و انجام ندادن تکالیف به موقع (25/0=r) ارتباط معناداری وجود دارد(001/0p<). همچنین اختلاف معنادار بین جنس و تکرار اتفاقات در مورد

جدول 1-  توزیع شدت بالا و تکرار عوامل استرس‌زا در نوجوانان 13 ساله مدارس راهنمایی به تفکیک جنس.

* اختلاف معنادار در سطح 001/0.

جدول 2- توزیع عوامل ساختاری دانش‌آموزان 13 ساله شهر کرمانشاه بر حسب جنس و شدت استرس.

* عدم معناداری در سطح 05/0

نزاع با والدین (05/0P< و76/0 =r)، نگذراندن وقت‌کافی با والدین(05/0P< و 32/0=r)، عدم کفایت در ورزش (001/0P< و 23/0=r) و اضافه وزن (001/0P< و 33/0=r) وجود داشت. دختران به‌طور معناداری در سه مورد از عوامل ساختاری عوامل استرس‌زا به‌ترتیب عزت نفس(001/0p< و 51/41=²x)، موفقیت‌ها (001/0 p<و 87/6=²x) و والدین(001/0p< و 53/7 =²x) استرس را شدیدتر از پسران تجربه کرده بودند، ولی در عامل تغییر مکان هیچ ارتباطی معناداری یافت نشد(جدول 2).

بحث :

مطالعـه حاضر نشان داد که وقایع  استرس‌زا در نوجوانان با مشکلاتی درخصوص عـزت نفس، موفقیت‌های تحصیلی و فیزیکی ، والدین و تغییر مکان مدرسه و محل زندگی وابسته است .

  نتایج پژوهش نشان داد که شدت استرس در مواردی نظیر کشمکش و نزاع والدین و نگذراندن اوقات کافی با آن‌ها در هر دو جنس بالا بوده است که با ننایج مطالعات مشابه قبلی همخــوانی دارد
(1، 2، 6و7). در این ارتباط، مطالعه کاهنی و همکاران نیز نشان داد که میزان افسردگی و اضطراب در دختران و پرخاشگری و بزهکاری در پسران خانواده‌های ناسازگار و گسسته بیشتر از خانواده‌های سازگار و پیوسته است(3). همچنین بروجنی در پژوهش خود دریافت در صورتی که والدین با یکدیگر تفاهم کامل داشته باشند، میانگین نمره افسردگی در فرزندان نوجوان آن‌ها نسبت به سایر گروه‌ها پایین‌تر است(8).

با در نظر گرفتن اهمیت خانواده در سلامت جسمی و روانی نوجوانان ، شناخت و اطلاع والدین از عوامل زمینه‌ساز استرس و مهارت‌های ارتباطی مناسب با نوجوانان امری ضروری به نظر می‌رسد.

نتایج مطالعه حاکی از آن  است که شدت استرس در مواردی نظیر تنبیه و عدم توجه از جانب معلمین و تأخیر در رسیدن به مدرسه در دختران و پسران بالا بوده‌است که با مطالعات مشابهی که توسط Lewis  و همکاران و McGee و Stanton (1و2) انجام شد مطابقت دارد . در مطالعه مکارمی نیز 7/82 درصد از نوجوانان بیان‌کردند که از مهم‌ترین‌معایبی که معلیمن آن‌ها تاکنون داشته‌اند، بی‌احترامی به شخصیت آنان بوده، به‌طوری‌که موجب افت تحصیلی آنان شده است(9). با توجه به اینکه نوجوانان امریکایی و چینی نیز تنش‌های زیادی در زمینه مسائل مدرسه تجربه کرده‌اند و نتایج آزمون آن‌ها نشان داده است که رقابت با همکلاسی‌ها، تکالیف زیاد منزل، توقعات فزاینده والدین و انتظارات و مقررات از مهم‌ترین عوامل تنش‌زا در آنان بوده است (10و11). آگاهی معلمان و مدیران از تغییرات نوجوانی ، ایجاد رابطــــه صحیح با دانش‌آموز، احترام گذاشتن به آن‌ها، توجه مثبت، حمایت متقابل و پویایی ارتباط می‌تواند در کاهش استرس‌های دوران نوجوانی مؤثر افتد .

نتایج پژوهش حاضر شدت استرس را در مورد تحت فشار قرارگرفتن برای انجام کارهای جدید در هر دو جنس بالا گزارش کرده است. به نظر می‌رسد که در غالب جوامع چه در جهان سوم و چه در حال توسعه و پیشرفته سعی دارند که کودک را به وابستگی، اطاعت‌پذیری مطلق و خوب پذیری به وضع موجود همراه سازند. چنین تربیتی باعث می‌شود که نوجوانان نتوانند از توانایی‌های خود در برخورد با شرایط زندگی اجتماعی به‌خوبی استفاده کنند؛ بنابراین احساس بی‌پناهی و سرخوردگی می‌کنند و این امر موجب ایجاد بیماری‌های روان‌تنی می‌گردد(8). پس به عهده والدین و اولیای مدارس است که با ایجاد استقلال و همچنین حمایت‌های عاطفی خود شرایطی را فراهم سازند تا نوجوانان نگرش‌های کلیشه‌ای خود را کنار گذاشته، نسبت به پذیرش تغییرات آزادی بیشتری احساس نمایند . در این خصوص تحقیقات نشان داده است که اجرای فعالیت‌های فوق‌برنامه نظیر دیدارها، سفرهای دسته‌جمعی و اردوهای فرهنگی و مواردی نظیر آن در افـــزایش حس عزت نفس نوجوانان بسیار مؤثر است (4) . یافته های پژوهشی حاکی از آن است که بین شدت استرس و تکرار موارد استرس‌زا ارتباطی معنادار وجود دارد که با تحقیقات مشابه همخوانی دارد (1و2). مطالعات دیگر نشان داده است که اگر استرس در حد ظرفیت سازش ذهن و بدن باشد، برای فرد مفید و سازنده است، ولی چنانچه بیش از توانایی و ظرفیت تطبیقی باشد، بسیار ناخوشایند و مخرب می‌باشد(12)؛ بنابراین آموزش نوجوانان در زمینه مهارت‌های حل مشکل می‌تواند سبب افزایش قدرت تطبیقی آن‌ها با موقعیت‌های استرس‌زا گردد .

نتایج نشان داده است که دختران به طور معنادار تقریباً در همه موارد استرس را شدیدتر از پسران گزارش کرده بودند . مطالعات مشابه نیز نشان داده است که مشکلات بهداشت روانی در بین دختران بیش از پسران است(1، 6، 13و14). در توجیه این تفاوت می‌توان گفت که درک از خود در پسران قوی‌تر از دختران می‌باشد و این قدرت از پیوستگی آنان با والدین، گروه دوستان، مدرسه و فعالیت‌های فیزیکی و نیمه‌وقت آنان سرچشمه می‌گیرد(15). با توجه به این تفاوت در مطالعه حاضر و در مطالعات کشورهای دیگر افزایش حس عزت نفس در دختران باافزایش تعلق والدینی و به‌دور از تبعیض و تفاوت‌ها در خانواده، توجه به تفاوت‌های فردی بین دختر و پسر، تعادل بین خواسته‌ها و توانایی‌های آنان و ایجاد استقلال توسط والدین و اولیای مدارس در دختران می‌تواند در کاهش شدت عوامل استرس‌زا و نتیجتاً افزایش سلامت روانی در این افراد مؤثر واقع شود.

با توجه به مطالب بیان‌شده می‌توان اظهار نمود که مداخلات پیشگیری نظیر آموزش خانواده، اولیای مدارس و کادر بهداشتی از ویژگی‌های دوران نوجوانی و عوامل ایجادکننده استرس در این دوران می‌باشد و همچنین آموزش نوجوانان در زمینه مهارت‌های زندگی و مهارت‌های حل مشکل از اولویت‌های مهم مراقبت‌های بهداشتی در این دوران است.

تشکر و قدردانی:

بدین‌وسیله مراتب تشکر عمیق خود را از آقای دکتر منصور رضایی و آقای مهندس غلامرضا عبدلی به‌خاطر مشورت‌های آماری ابراز می‌دارم. همچنین از زحمات خانم سهیلا شاخ‌شکن تشکر و قدردانی می‌نمایم .

References:

1. McGee R| Warren R Stanton. Sources of distress among Newzealand adolescents. Child Psychol 1992| 33(6):999–1010.

2. Lewis CF| Siegel IM| Lewis MA| Feeling bad: exploring source of distress among preadolescent. Am J Public Health 1984; 74(2):117-121.

3ـ کاهنی س، حسن آبادی م، سعادتجو ع. بررسی اضطراب افسردگی و بزهکاری نوجوانان 19-12 ساله در خانواده‌های گسسته و پیوسته. مجله اسرار، سال هفتم، شماره 4 ، زمستان 1379، صفحات : 28-22.

4- صدرالسادات س‌ج. چگونه عزت نفس در کودکان و نــوجوانــان دارای نیــازهای ویـژه را افزایش دهیم. طب و تزکیه، سال 1379، صفحات: 70-64.

5. Kliwer| Sandler IN. Loucus of control and self esteem and moderator of stressor symptom relation in children  and adolescent. J Abnorm Pcychol 1992; 20(4):393– 413.

6. Walsh M| Wenger NM. Sources of stress in children with asthma. J School Health 1992; 62(1).450-463

7. Sigel JM| Brown JD. A prospective study of stressful circumstance illness symptoms| and depressed mood among adolescents. Dev Psycol 1988; 24:715-721.

8- بروجنی ع‌ض، نوابی‌نژاد ش. بررسی وضعیت تعلق والدینی و ارتباط آن با میزان افسردگی دانش‌آموزان نوجوان. مجله علمی دانشکده پرستاری مامایی اصفهان، سال 1379، شماره 11و12، صفحات: 44-37.

9- مکارمی آ. بررسی مسائل آموزشی وافت تحصیلی نوجوانان. خلاصه سومین سمپوزیوم جایگاه تربیت نوجوان و جوان در آموزش و پرورش، سال 1371، صفحات: 108–107.

10. Grunbaun A| KannL| Kinchen A.Youth risk behavior surveillance. Surveillance summaries 2001| 51:1-64.   Available at: Http//:www.cdc.gov/mmwr.

11. Hunt R.Community- based nursing. 1^st ed. Philadelpia: Lipincott;  2001.

12. Sharp S| Tampson D| Tampson D. A contrast between pupil perspection and postral teachers perceptions. School Psycho Int 1993| 13: 229-242.

13. Jahanson JH.  Life events as stressor in childhood and adolescence . Newbury Park: Sage | 1986.

14. McGee R| Feehan M| Williams S| Partidge F| Silva PA| Kelly J. DMS-? disorders in a large sampling of adolescents. J Am Academy Child Adolesc Psychiat 1990 ; 29:611-19.

15. Williams S| McGee R. Adolescents: self-perception of their strengths. J youth Adolesc 1991; 20:325-337.