چگونگی نهادینه کردن خلاقیت در سازمانها

« احمد بزرگیان »

« مؤسسة توسعة فرهنگ مشارکت صاعد »

« خلاقیت »

مقدمه :‌

پدیدة خلاقیت و نوآوری مثل بسیاری از خصیصه های انسانی در آحاد نوع بشر یافت می شود و این انگیزشها و شرایط محیطی و فردی است که عامل خلاقیت را آشکار می کند . خلاقیت بعنوان یک حالت روانی و ذهنی که در قلمرو علم روانشناسی است ظهور می کند و از آنجایی که عمدة کار و فعالیت انسان در سازمانها انجام می شود ، عامل ایجاد و پرورش خلاقیت در محدودة علم و هنر مدیریت قرار می گیرد . مدیران می توانند ظهور خلاقیت را در سازمانها با ایجاد زمینه های مناسب تسریع و یا با ایجاد فضای نامناسب آن را عقیم نمایند .

 

تعریف خلاقیت :

 

خلاقیت مفهومی چند بعدی است و به تناسب زمینة ظهور متفاوت است .

تعاریف متعددی از خلاقیت صورت گرفته است که تعاریف زیر میتواند تا حدودی بیانگر نظر اجماعی صاحب نظران باشد :

« خلاقیت توانایی’ترکیب ، تجمیع و تلفیق ایده ها و پدیده هایی از پیش شناخته شده بصورت منحصر به فرد و در یک کلیت نو و ایجاد یک ارتباط غیر معمول بین آنها است . »

« خلاقیت توانایی دیدن چیزها در یک نظر نو و غیرمعمول ، دیدن مشکلاتی که هیچ کس دیگر امکان تشخیص موجود بودن آنها را نمی دهد و سپس ارائه رهیافتهای جدید ، غیرمعمولی و اثر بخش می باشد . »

« خلاقیت توانایی تجسم ، پیش بینی و ارائة ایده های نو می باشد . »

 

سؤالاتی در مورد خلاقیت

 

1)  چگونه می توان خلاقیت را اندازه گرفت ؟

2)  آیا خلاقیت ارثی است یا اکتسابی ؟

3)  آیا خلاقیت مترادف با هوش است یا با آن تفاوت دارد ؟

4)  خلاقیت با پیشرفت تحصیلی و شخصیت فرد چه ارتباطی دارد ؟

5)  خصوصیات افراد خلاق و خصوصیات کار خلاق کدام است ؟

6)  چگونه می توان خلاقیت را تشخیص داد ؟

7)  میان نبوغ و خلاقیت چه رابطه ای وجود دارد ؟

8)  آیا می توان از طریق آموزش ، خلاقیت را پرورش داد ؟

9)  چه روشهایی برای این کار مناسب است ؟

10)        روشهای افزایش خلاقیت فردی و سازمانی کدامند ؟

11)        آیا مدیران در پرورش خلاقیت کارکنان نقشی دارند ؟ چگونه ؟

12)        منظور از فضای خلاقیت چیست ؟

13)        چه رابطه ای بین خلاقیت و نوآوری و کارآفرینی وجود دارد ؟ و سؤالات متعدد دیگر

 

« فعالیتهای مغز »

 

فعالیت نیمکرة راست                                                 فعالیت نیمکرة چپ  ‌‌‌‌‌‌

تصور و تجسم                                                       ریاضیات   

شناخت رنگها                                                        زبان و ترکیب عبارات کلام

موسیقی                                                               منطق

وزن و آهنگ                                                         بررسی و تجزیه و تحلیل

خیالات و احلام                                                     نویسندگی

سایر فعالیتها                                                          دیگر فعالیتهای مشابه

 

ویژگیهای افراد خلاق

 

1)  کنجکاو و پرسشگرند و علاقه به یادگیری دارند .

2)  روحیة نقادی دارند .

3)  علاقة زیادی به آزمایش کردن ایدة خلاق خود دارند .

4)  نسبت به نوآفرینی و نوآوری مثبت هستند.

5)  آرامش و آسودگی خیال دارند .

6)  شوخ طبعی و بذله گویی مثبت دارند .

7)  در گفتار و عمل بی تکلف هستند .

8)  به آینده امیدوارند و دلگرمی دارند .

9)  ارتباطی عمیق و صمیمی دارند .

10)        دارای اعتماد به نفس زیادی هستند .

11)        در انجام امور پیشقدم هستند .

12)        مسئولیت پذیرند .

13)        به جزئیات توجه بسیار دارند .

 

خود آزمایی خلاقیت

 

     1.        پرسیدن سؤالی که امیدوار نیستم جواب آن را بدست آورم ، از نظر من اتلاف وقت است .

     2.        در جاهایی که به نظر می رسد اظهار نظر افراد مورد استقبال قرار نمی گیرد ، گاهگاهی عقایدم را اظهار می دارم .

     3.        مقدار زیادی از زمان تفکر خود را صرف این میکنم که دیگران دربارة من چگونه فکر می کنند .

     4.        من احساس می کنم که بایستی یک خدمت استثنایی به جهان ارائه کنم .

     5.        من اغلب ایده های بهتری را مطرح می کنم ، بویژه وقتی که هیچ کاری انجام نمی دهم

     6.        من تمایل دارم از موفقیتهایی که ممکن است در آن احساس خواری و زیردست بودن بکنم ، پرهیز نمایم .

     7.        از نظر من کسی که برای خودش احترام قائل است ، نسبت به کسی که دیگران برای او احترام قائلند ، از اهمیت بیشتری برخوردار است .

     8.        این برای من مهم است که هر جایی مختص به یک چیز باشد و هرچیزی درمکان خودش قرار داشته باشد .

     9.        من از صرف وقت خود برروی ایده های جدید لذت می برم ، حتی اگر این ایده ها مزایای عملی بهمراه نداشته باشد .

  10.     از کارهایی که نامعلوم و غیر قابل پیش بینی است رنج می برم .

  11.     نظرات غیرعادی و غیرمرتبطی دارند .

  12.     در اظهار نظر صریح هستند .

  13.     قوة تخیل قوی تری نسبت به دیگران دارند .

  14.     در تداعی سرعت و تبحر دارند .

  15.     توانایی انجام کار را دارند .

  16.     اصرار و استقامت و تمرکز دارند .

  17.     میزان آگاهی لازم از زمینه ای که خلاقیت در آن واقع می شودرا دارند.

  18.     روحیه ای شکست ناپذیر دارند .

  19.     از انجام کارهای روزمره و تکراری آزرده می شوند .

  20.     توانایی فکر کردن و پرداختن به چند ایده را در یک زمان دارند .

  21.     شرایط نشاط و علاقه به موضوع را در خویشتن ایجاد می کنند .

  22.     به صحبت کردن دربارة آن چیزهایی که دریافته اند علاقه دارند .

  23.     از انجام تکلیف فراتر می روند .

  24.     شرایط نشاط و علاقه به موضوع را در خویشتن ایجاد می کنند .

  25.     همواره در جستجوی انجام کارها با روشهایی غیرمعمول هستند .

  26.     از اینکه نسبت به دیگران متفاوت به نظر برسند نگرانی ندارند .

  27.     درک سریع و صحیح تری از روابط بین پدیده ها دارند .

  28.     دانش و آگاهی خود را دائم توسعه می دهند .

  29.     انگیزه و شوق هایشان جهت دار است .

  30.     ریسک پذیر اند .

  31.     پشتکار و تلاش مستمری دارند .

  32.     گرایش به مقولات و کارهای پیچیده دارند .

  33.     برای پذیرش افکار نامتعارف قدرت و آمادگی دارند و نیز تحمل انجام دارند .

  34.     تبحر بیشتری در استفاده از قوای فکری خود دارند .

  35.     واقع بینی نسبی دارند .

  36.     وقار و خود انگیختگی دارند .

  37.     از ظرفیت بالایی برای تحمل ناملایمات برخور دارند .

  38.     قدرت تجسم آینده و برنامه ریزی حتی بلند پروازانه را دارند .

  39.     قدرت تأثیر گذاری بر دیگران دارند .

 

موانع خلاقیت :

 

1)  ارزیابی افراد برمبنای انتظارات ( ترس از ارزیابی بوسیلة دیگران ) ( باید کار برای خود باشد نه دیگران )

2)  نظارت و مراقبت ( احساس تحت نظر بودن )

3)  پاداش بیرونی ( عدم توازن بین پاداش و عمل )

4)  رقابت ( محدود نکردن آزادی دیگران )

5)  انتخاب محدود ( محدودیت چگونگی انجام کار )

6)  گرایش به پاداشهای بیرونی ( افراد خلاق برای محرکهای درونی ارزش بیشتری قائل هستند . )

 

موانع سازمانی خلاقیت و نوآوری :

 

¨         محیط نامطلوب ( بازداشتن کارکنان از ریسک کردن ، فشار کاری بر کارکنان و نظارت و مراقبتهای آشکار )

¨         انتقاد از اندیشه های نو

¨         مقاومت و ممانعت از تمایلات دگرگونی و تغییر

¨         محیط فاقد انگیزه ، محرک و آزادی

¨         استقبال نکردن از آزمون و خطا

¨         عدم توازن پاداشها با خلاقیت انجام شده

¨         ایجاد محدودیت در روش انجام کار

 

عوامل تأخیر انداز توسعة خلاقیت و نوآوری :

 

      ×        تکنولوژیهای دیگر مربوط به ایدة ارائه شده به حد کافی توسعه داده نشده باشد .

      ×        بازاری برای آن ایده موجود نباشد .

      ×        پتانسیل و توان ایده توسط مدیریت تشخیص داده نشده باشد .

      ×        ایده های قدیمی مسلط باشند ، در مقابل ایده های جدید مقاومت وجود داشته باشد .

      ×        منابع لازم در دسترس نبوده یا تخصیص منابع لازم داده نشده باشد .

      ×        همکاری و مشارکت و ارتباطات ضعیف و کم باشد.

 

مقررات سرکوب کنندة خلاقیت در سازمانها ( رزابت کانتر )

 

« ده فرمان ضد خلاقیت »

 

1)  به هر ایده تازه ای که از طرف زیردستان به شما ارائه می شود با تردید و بدگمانی نگاه کنید . صرفا” به این علت که هم جدید است و هم از طرف زیردستان پیشنهاد شده است .

2)  بر این پافشاری کنید که کارکنانی که برای اقدام به کاری ، به تصویب شما نیاز دارند ، ابتدا به چندین طبقه دیگر از مدیران مراجعه کرده و از آنها نیز تأیید بگیرند .

3)  از واحدهای سازمانی و افراد بخواهید در مورد پیشنهادهای یکدیگر به بحث و مجادله پرداخته و آنها را مورد انتقاد قرار دهند . ( این تدبیر بار تصمیم گیری را از شانة شما بر   می دارد . فقط کافی است نظریة موفق را انتخاب کنید .)

4)  انتقادات خود را آزادانه ابراز کنید ، اما از تحسین خودداری کنید . ( این کار همواره زیردستان را مضطرب و گوش به زنگ نگه می دارد ) بگذارید بدانند که امکان اخراج آنها همیشه وجود دارد .

5)  برای منصرف کردن افراد از گزارش کردن اشکالات در حوزة کاری خود ، با مشکلات به عنوان نشانه های عدم موفقیت برخورد کنید .

6)  بطور مکرر همه چیز را با دقت کنترل کرده و اطمینان حاصل کنید که افراد ، به هر آنچه می تواند مهم باشد ، اهمیت می دهند .

7)  در مورد تجدید سازمان یا تغییر در سیاستها ، محرمانه تصمیم بگیرید و به صورت ناگهانی آنها را به افراد اعلام کنید . ( این تدبیر نیز آنها را در حالت آماده باش نگه می دارد . )

8)  اطمینان حاصل کنید هر نوع تقاضا برای دریافت اطلاعات کاملا” دلیل داشته باشد و اطلاعات مزبور به راحتی توزیع نشود ( بدیهی است مایل نخواهید بود اطلاعات به دست افراد ناباب برسد . )

9)  تحت عنوان واگذاری اختیار و مشارکت ، مسئولیت تشخیص کنار گذاردن و یا جابجا کردن افراد را به سطح مدیریت پایین تر واگذار کنید .

10)        مهم تر از همه ، فراموش نکنید که شما مقامات بالاتر ، باید قبلا” از همة نکات مهم

  دربارة این کسب و کار مطلع شوید . 

 

ویژگیهای مدیریت خلاق :

 

1)  از کسب نتایج خلاق احساس رضایت می کنند ، حتی وقتی نقش خودشان در نیل به این نتایج غیرمستقیم باشد . ( یعنی نقش مدیریتی داشته باشند . )

2)  موفقیت خود را بسته به موفقیت دیگران می دانند . ( همکاران )

3)  از ادراک شهودی قوی برخوردار اند . ( که نتیجة تبحر و توانایی اطلاعاتی بالای مدیر است . )

4)  درای دانش و آگاهی لازم نسبت به دو زمینة رفتار انسان در سازمانها و محتوای کاریک سازمان می باشند .

5)  حساسیت در برابر فرصتها و توانایی بسیج منابع متعدد به منظور راه اندازی برنامة جدید فعالیت دارند .

6)  توجه به برنامة استراتژیک ، درک روندها وتحولات آینده و تعیین هدفهای دراز مدت دارند .

7)  آمادگی برای ماجراجویی ، حتی با قبول خطر احتمال شکست ( دست زدن به خطرهای حساب شده ) دارند .

8)  اعتقاد به ضرورت اندیشه های بدیع و نوین با وجود موانع مختلف دارند .

9)  فرصت طلب ، تماشاچی و شکست گرا نیستند .

10)        از افراد خلاق در سازمان حمایت و پشتیبانی میکنند .

11)        مدیرضرورت تمایل  به اجازه دادن به کارکنان در موارد زیررا درک میکند:

      ü        چیزی منجر به چیز دیگری شود .

      ü        انحراف از مسیری که حرکت می کنند داشته باشند .

      ü        قالب را بشکنند .

 

مدیریت تقویت خلایت در سازمان :

 

     1.        وضعی را بوجود آورید که افراد پدیدة تغییر را بپذیرند . ( همکاری با مدیر در هنگام تصمیم گیری مدیر ، به خطر نیفتادن امنیت شغلی با اجرای تغییر )

     2.        نظرات و عقاید جدید را تقویت کنید . ( گوش دادن با علاقه به نظرات کارکنان ، اجرا نمودن نظرات مناسب و گزارش به بالادستان )

     3.        اجازه دهید افراد روابط متقابل با هم داشته باشند . ( رد و بدل شدن اطلاعات مفید بین کارکنان و اعضای گروهها )

     4.        در برابر شکستها شکیبا باشید . ( ایده های ناموفق را تجربه کنید . )

     5.        هدفها را بصورت مشخص تعیین کنید و برای تأمین آنها به اعضاء آزادی عمل بدهید .

     6.        برای افراد خلاق و سخت کوش ارزش قائل شوید . ( پرداخت پاداش مناسب برای خلاقیت )

     7.        فضای محرک خلاقیت را در سازمان ایجاد کنید و همیشه آمادة شنیدن ایده ها و پیشنهادها باشید .

     8.        دادن وقت برای خلاقیت

     9.        برقراری یک سیستم پیشنهادها

  10.     ایجاد واحد مخصوص خلاقیت

 

عوامل مؤثر برخلاقیت و نوآوری در سازمان

 

1)  بکارگیری و جذب نیروهای خلاق و نوآور به سازمان

2)  امکانات مناسب تحقیقاتی و مالی برای کوششهای نوآورانه

3)  آزادی عمل کافی در انجام فعالیتها و تلاشهای خلاق

4)  بکارگیری نتایج حاصل از فعالیتهای خلاق و دادن پاداش مناسب به افراد خلاق

 

موقعیت های محیطی و سازمانی لازم برای ظهور نوآوریها :

 

     1)       فهمیدن نیازهای استفاده کننده

     2)       توجه لازم به بازار محصول

     3)       توسعة نوآوری بطور کار آمد و نه لزوما” سریع

     4)       بکارگیری تکنیک های بالاتر و استفاده از ابزار علمی

     5)       داشتن بک مدیر ارشد که نسبت به نوآوری احساس مسئولیت کند .

 

روشهای رشد قدرت خلاقیت در کارکنان سازمان :

 

1)  آموزش و ارشاد برای نوجویی و نوآوری

2)  قرار دادن اطلاعات جدید و مطالب مربوط را در دسترس کارکنان

3)  تقویت روحیة پذیرش امکان وجود راههای جدید و بهتر برای انجام امور

4)  ایجاد سیستم ارزیابی خلاقیت کارکنان در سازمان

5)  از بین بردن روحیة ترس از شکست یا مردود شدن ایده

6)  باور همگانی بودن استعداد خلاقیت ونوآوری

7)  تبادل فرهنگی میان سازمانها و افراد یک سازمان با در کنار هم قرار دادن افراد     محافظه کار و نوآور و نوجو

8)   ایجاد محیطی که در آن اطلاعات و نظرات به سهولت مبادله گردد .

9)  اعتماد و اطمینان کارکنان به یکدیگر

 

 

مراحل فرآیند خلاقیت ( نورمن مان )

 

 

1ـ مرحلة اول : آمادگی   Preparation                                                                 

( توجه دقیق و متمرکز برروی مسئله تحت بررسی و شاخص های مختلف آن بمنظور حل مسئله ) 

 2ـ مرحلة دوم : نهفتگی         Incubation                                                 

 

         خواب برروی مسئله    S leep  over  Problem       

واکنش ضمیر ناخود آگاه در هنگام عدم توجه ضمیر خودآگاه به مسئله مانند : ماهیگیری ، کتاب خواندن ، خوابیدن ، نگاه ضمیر ناخودآگاه از زاویه ای غیرمعمول وناشناخته به مسئله

 

3ـ مرحلة سوم : اصرار و پافشاری Persistence                                                                      

 

4ـ مرحلة چهارم : بینش و بصیرت Insight                                                 

 

آمادگی  + نهفتگی + تلاشهای بی وقفه برای یافتن حل مسئله               بینش و بصیرت  

 

5ـ مرحلة پنجم : رسیدگی و تحقیق ication                                             

 

آزمون بینش جدید از طریق تحلیل منتقدانه یا روش کتابخانه ای و یا سایر روشهای نقد

نکته : ( قبل از تحقیق و بررسی عرضة محصول جدید ممنوع ! )

 

« شش کلاه تفکر »‌

 

کلاه سفید : مانند یک کامپیوتر فقط ارائه اطلاعات ، بی طرفی ، انضباط ، منفعل ، ارقام و اطلاعات ملموس و واقعی « آمارهای خرید ، فروش ، ضایعات ، نقل قول »

 

کلاه قرمز : بیان احساسات و شور و هیجان و نیز خشم ، دیدگاه احساسی و عاطفی « من از این آدم خوشم نمی آید و نمی خواهم با او کار کنم ، فقط همین را می توانم بگویم »

 

کلاه سیاه : شامل جنبه های منفی و علل ناممکن بودن کار ، صادقانه و منطقی اما لزوما” نباید درست باشد . وجود مشکلات را متذکر می شود نه راه حل «‌ اگر ژاپنی ها هم وارد صنعت هوایی شوند آن وقت چه ؟ »

 

کلاه زرد : خوش بینی ، جنبه های امیدوارانه و تفکر مثبت ، جنبه های مثبت رویدادها و       پیش بینی دستاوردها « رد شدن در آن امتحان بهترین اتفاقی بود که می توانست برای او       بیفتد  ، او مسلما” در حرفة معلمی احساس رضایت نمی کرد »

 

کلاه سبز : خلاقیت و ارائة نظرات نو ، انگیزش و حرکت « فکر کن ، نابینایان و معلولان جسمی چگونه از کامپیوتر شخصی استفاده کنند ؟ »

 

کلاه آبی : احاطه ، تنظیم ، سازمان دهی روند تفکر و نیز سایر کلاه ها .

 

طرح سؤال :

 

کدام موضوع ؟ تبیین دقیق ، آیا مشکل همین است ؟ دستاوردهای منفی و مثبت کدامند ؟ چه راه بهتری وجود دارد ؟

 

« انواع خلاقیت »

 

      ü        خلاقیت عملی :

روش تفکر به صورت غیر سنتی(عادتی )، روشی است که در آنچه عملا” وجود دارد و به کار می رود ، تردید می نمایید و به فکر جایگزین بهتری می افتید .

استفاده از نوعی پلاستیک مقاوم بجای فولاد برای ساخت موتور ماشینها ، استفاده ازمواد جدید ، لوله هایی که در مقابل یخ زدگی مقاوم باشند ، کالای جایگزین ، جذب دارو از پوست و … )

 

      ü        خلاقیت ذهنی :

یافتن ایده های جدید . رها کردن و آزاد کردن قدرت مغزی .

( راههای جدید ارتباط ، وضع علائم و نشانه های جدید ، روش جدید آموزش )

 

      ü      خلاقیت غیرکلامی و تخیلی :

پرواز اندیشه در دنیای تخیلات آزاد و رهایی از قید و بند تفکر سنتی ( عادتی ) و استدلالی ، پرواز ذهن به دنیای ناشناخته ها ، شکار نظریه های نو ، فرضیه های جدید .

( ساختن سقف خانه ها از شیشة عایق حرارت و برودت ، استفاده از رنگهای قوس و قزح در رنگ آمیزی سالنهای کار و … )

 

چهار مثال برای چهار نوع خلاقیت :

 

1ـ خلاقیت عملی :

قصد دارید هزینة هایتان را در شرکت کاهش دهید ، کدامیک از راه حلهای زیر به نظر شما مناسب تر است ؟

الف ـ اخراج برخی از کارکنان

ب ـ انجام بخشی از کارها توسط خود مشتریان

ج ـ حذف برخی از خدمات به مشتریان

د ـ قطع تبلیغات .

 

2ـ خلاقیت ذهنی :

3ـ خلاقیت هنری :

چگونه می توانید به کارکنان خود نشان دهید که برای شخصیت آنها و استقلالشان ارزش قائل هستید ، یکی از پاسخهای زیر را انتخاب کنید .

       q         الف : از آنها می خواهید تا تجهیزات و وسایل مورد استفاده شان را به سلیقة خود تزیین کنند.

       q         ب: به آنها اجازه می دهید تا ماشین آلات و تجهیزاتی را که مسئول آن هستند به اسم خود نامگذاری کنند .

       q         ج : اجازه می دهید وسایل کار را به رنگ دلخواه خود رنگ آمیزی کنند .

       q         د: به آنان امکان می دهید تا وسایل اتاقشان را به سلیقه خود از فروشگاههایی که مایلند انتخاب کنند .

 

4ـ خلاقیت غیر کلامی و تحلیلی :

در مقابل هر کلمه رنگ مناسب آن را بنویسید .

خطر                                   

فاصله                                 

صلح و دوستی                       

احتیاط                                

رشد و زایندگی                     

خلوص و پاکی                      

 

روش تفکر ابداعی :

 

1ـ مسائل و موضوعات مورد نظرتان را واژگونه در نظر آورید .و

( تفکر برخلاف روشهای سنتی ) ( از زاویه ای دیگر )

2ـ بجای تمرکز بر یک پدیده به پیرامون آن بنگرید . ( در پیوند با محیط و عوامل مؤثر برآن ) ( افتادن سیب ) ( تفکر جانبی بجای تفکر مستقیم )

3ـ در مورد پدیده ها سؤالات تازه طرح کنید ، حتی اگر کودکانه به نظر آیند .  

( سؤال ساده ولی جواب ، راز خلاقیت و ابتکار ) ( کار اصلی یک در چیست ؟ چه جایگزینی برای آن ) ( مشکل ترافیک ) 

4ـ در پرداختن به ایده های نو و بدیع جسور باشید .

( چالش طلب )

5ـ اطمینان بخشی در نوآوری

( آزمایش عملی طرحهای ابتکاری ) ( در نظر گرفتن حداکثر مخاطره )

     6ـ پویا اندیشی

( مقابله و مقاومت در برابر پدیدة گذشته نگری منفی )( این طرح قبلا” اجرا شده و شکست خورده است . )

 

بنجامین فرانکلین در سال 1785 پی آمد کاری که با بی دقتی انجام پذیرفته است ، را با طنزی گزنده چنین بیان می کند :

       ·بخاطر میخی ، نعلی گم شد .

       ·بخاطر نعلی ، اسبی از رده خارج شد .

       ·بخاطر اسبی ، سوارکاری جنگجو موفق نشد .

       ·بخاطر جنگجویی ، جنگ مغلوبه شد .

       ·بخاطر شکست در این جنگ ، مملکتی از دست رفت و تمام اینها بخاطر میخ نعل اسب جنگجویی بود .

 

آغاز تغییر از کجا ؟

وقتی که جوان بودم می خواستم اوضاع دنیا را متحول کنم ، کوشش زیادی در این جهت به عمل آوردم ولی به مرور که با تجربه تر شدم به این نتیجه رسیدم که نمی شود دنیا را به این راحتی ها تغییر داد . تصمیم گرفتم تلاش کنم تا اوضاع کشورم را تغییر دهم : اما با گذشت زمان متوجه شدم که عوض کردن اوضاع کشورم هم کار بسیار مشکلی است . پس تصمیم گرفتم که اقلا” اوضاع خانواده خودم را تغییر دهم . حال که پیر و بیمار شده ام دریافته ام که در تغییر احوال خانواده ام هم ناتوانم . اکنون به این نتیجه رسیده ام که اگر از ابتدا تلاش خود را معطوف به تغییر خودم می کردم شانس موفقیتم بیشتر می شد و احتمال اینکه آنگاه           می توانستم خانواده ام ، کشورم و حتی دنیا را تغییر دهم خیلی بیشتر بود .