جایگاه نظام راهنمایی و مشاوره شغلی
در مراکز خدمات اشتغال

صفدر اکبری پور

(رئیس اداره هماهنگی آموزش و اشتغال وزارت کار و امور اجتماعی)

محمود حیدری

(کارشناس بازار کار وزارت کار و امور اجتماعی)

l مقدمه :

بطور کلی بحث اشتغال و بیکاری از جمله مباحثی است که طی سالهای اخیر و با توجه به روند رو به رشد بیکاری در بین جوانان و فارغ التحصیلان دانشگاهی اهمیت ویژه ای یافته است . درخصوص علل و عوامل موثر بر بیکاری و رشد آن مطالعات متعددی صورت گرفته که هر یک به نوعی سعی در شناساندن این علل و عوامل داشته اند . ایجاد یک نظام جامع مشاوره شغلی و حرفه ای مطلوب و مناسب در مراکز کاریابی جهت ارائه مشاوره به جویندگان کار و متقاضیان نیروی کار و هدایت کارجویان به سمت کسب فرصتهای شغلی متناسب با نیاز کارفرمایان و بازار کار از جمله مواردی است که توجه به آن می تواند نقش مؤثری در کاهش نرخ بیکاری عمومی کشور ، حفظ و تثبیت موقعیت شغلی شاغلین و فراهم نمودن زمینه لازم جهت ورود بیکاران جویای کار به بازار کار داشته باشد .

            براین اساس مراکز کاریابی از یک طرف با ثبت نام از بیکاران جویای کار و ارائه مشاوره شغلی به آنان و از طرف دیگر از طریق برقراری ارتباط با کارفرمایان و تلاش در جهت تامین نیروی کار مورد نیاز آنان می توانند نقش عمده ای را در ایجاد تعادل بین وضعیت عرضه و تقاضای نیروی کار ایفا نمایند.

            با عنایت به موارد فوق الذکر ، در مقاله حاضر برآنیم تا به بررسی جایگاه راهنمایی و مشاوره شغلی در مراکز کاریابی و مسائل و مشکلات موجود در این زمینه پرداخته و به ارائه راهکارها و رهنمودهایی جهت بهبود وضعیت مشاوره شغلی و حرفه ای دراین مراکز بپردازیم.

 

l راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه ای چیست ؟

بطور کلی درخصوص راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه ای تعاریف متعددی توسط محققان ارائه شده که هر یک به نوعی بر جنبه هایی از آن تاکید داشته اند. «ساندرسون که برجنبه های عملی راهنمایی شغلی و حرفه ای تاکید می نماید معتقد است راهنمایی شغلی و حرفه ای نمی تواند صرفاً ازدیدگاه نظری مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد . به نظر وی راهنمایی شغلی و حرفه ای با طرح ریزی ،آمادگی و سازش فرد با شغل انتخاب شده سر و کار دارد. از طریق راهنمایی شغلی و حرفه ای به فرد کمک می شود که پس از بررسی دنیای مشاغل و شناسایی خصوصیات شخصی ، شغلی را انتخاب نماید و سپس برای انجام شغل مورد نظر از طریق گذراندن دوره های آموزشی آماده شود و در دوره اشتغال با رضایت کافی به انجام شغل مورد نظر ادامه دهد .

از طرف دیگر ، به اعتقاد سوپر راهنمایی شغلی و حرفه ای فعالیتی است که بدان وسیله اطلاعات لازم و ضروری درباره مشاغل مختلف در اختیار مراجع قرار می گیرد و بر مبنا و اساس اطلاعات گردآوری شده مشاوره شغلی و حرفه ای انجام می پذیرد. بدین معنی که در جریان راهنمایی شغلی و حرفه ای فرد به خودشناسی نائل می آید و تواناییهای خود و فرصت ها و امکانات استخدامی را می شناسد و به کمک مشاور با استفاده از تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود به انتخاب آزمایشی شغلی که برای فرد مناسب تر است، موفق می شود.سوپر ضمن تجدید نظر و تکمیل عقاید خود راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه ای را فرایندی مداوم و پیوسته می داند که بدانوسیله به فرد کمک می شود، تا بتواند شغل مناسبی را انتخاب کند، برای آن آماده شود ، به آن اشتغال ورزد و بطور موفقیت آمیزی به اشتغال ادامه دهد.»¬

            باعنایت به تعاریف فوق می توان گفت راهنمایی و مشاوره شغلی فرایندی است که از طریق آن فرد خود را شناخته ، تصویر دقیقی از خصوصیاتش را بدست آورده، از دنیای مشاغل آگاهی می یابد و پس از تجزیه و تحلیل واقعیات و اطلاعات موجود به انتخاب شغلی می پردازد که رضایت شخصی را به همراه داشته و برای جامعه نیز سودمند باشد .

 

lنقش مراکز خدمات اشتغال در هدایت و مشاوره شغلی جویندگان کار:

            از آنجا که عمده ترین وظیفه وزارت کار وا مور اجتماعی حفظ و صیانت نیروی کار و ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضای نیروی کار بر اساس شناخت بازار کار می باشد ، لذا در راستای اجرای این وظیفه وزارت کار و امور اجتماعی موظف گردید تا نسبت به ایجاد مراکز خدمات اشتغال در سراسر کشور اقدام نماید. این موضوع بصورت مشخص در ماده 119 قانون کار بدینصورت آمده است : «وزارت کار و امور اجتماعی موظف است نسبت به ایجاد مراکز خدمات اشتغال در سراسر کشور اقدام نماید . مراکز مذکور موظفند تا ضمن شناسایی زمینه های ایجاد کار و برنامه ریزی برای فرصتهای اشتغال، نسبت به ثبت نام و معرفی بیکاران به مراکز کار آموزی اقدام نمایند.»¬

            بر این اساس، مراکز کاریابی خدمات متنوعی را در بازار کار انجام داده و به عنوان مرکز ثقل سیاستهای بازار کار شناخته می شوند .«مهمترین وظایفی که مراکز کاریابی انجام می دهند عبارتند از :

1-خدمات جایابی : خدمات جایابی معمولاً جزء لاینفک فعالیت های مراکز کاریابی است . خدمت در زمینه جایابی مستلزم تهیه اطلاعات از جویندگان شغل و کارفرماهاست . این نوع خدمات به فعالیت های مربوط به جفت و جور کردن شغل مربوط می شود .

2- تهیه اطلاعات کمی و کیفی از بازار کار : تهیه این قبیل اطلاعات به منظور اطلاع از میزان بیکاری و نیز فرصت های شغلی موجود صورت می گیرد . چنانچه مراکز کاریابی تصویری صحیح از میزان بیکاری و فرصتهای شغلی موجود داشته باشند به نحو شایسته ای می توانند خدمات مورد نیاز کارفرمایان و جویندگان کار را انجام دهند .

3- تهیه برنامه های ایجاد اشتغال: یکی دیگر از وظایف مراکز کاریابی تهیه برنامه های اشتغالزا

 می باشد هدف از ایجاد چنین برنامه هایی توسعه اشتغال وهدایت بیکاران به سمت یک بازار کار فعال می باشد .

4- معرفی جهت انجام دوره های آموزشی :  این مراکز می کوشند تا با معرفی بیکاران جویای کار به مراکز آموزش فنی – حرفه ای کیفیت آموزش نیروی کار را ارتقاء دهند به نحوی که نیروی کار از نظر کسب مهارت و آموزشهای مورد نیاز تواناییهای لازم را کسب نماید. انتظار می رود که افراد با مهارتهای بالاتر در یافتن مشاغل مورد نظر موفق تر عمل نمایند .

5- ارائه مشورتهای شغلی: یکی دیگر از وظایف حساس و مهم مراکز کاریابی ارائه مشورتهای لازم به جویندگان کار و متقاضیان نیروی کار جهت یافتن شغل مورد نظر و تامین نیروی انسانی مورد نیاز کارفرمایان می باشد که متاسفانه علیرغم اهمیت روزافزون آن کمتر مورد توجه مسئولین و دست اندرکاران قرار گرفته است ».¬

 

 

l ضرورت توجه به امر راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه ای در مراکز کاریابی :

با توجه به اینکه قشر عظیمی از بیکاران جویای کار را افراد فاقد مهارت تشکیل می دهند ( حدود 70%) لذا با ارائه مشورتهای شغلی و حرفه ای مطلوب به بیکاران می توان زمینه لازم جهت ورود آنان به بازار کار را فراهم آورد.

ارائه مشاوره شغلی و حرفه ای مطلوب به بیکاران و متقاضیان نیروی کار از یک طرف باعث کاهش هزینه های مربوط به جستجو و تعدیل نیروی کار برای کارفرمایان شده و از طرف دیگر انتخابهای متعددی را برای بیکاران جویای کار متناسب با توان و استعداد آنان و مطابق با نیاز بازار کار کشور به همراه خواهد داشت .

            همچنین با توجه به اینکه یکی از وظایف مهم مراکز کاریابی علاوه بر کسب فرصتهای شغلی برای بیکاران جویای کار، حفظ فرصتهای شغلی موجود می باشد لذا با ارائه مشاوره شغلی مطلوب و بهنگام به شاغلین و تلاش در جهت رفع مسائل و مشکلات آنان می توان به بهبود وضعیت رضایت شغلی آنان و به تبع آن حفظ فرصت های شغلی موجود کمک نمود.

بطور کلی مشاورین شغلی و حرفه ای در مراکز کاریابی  هدفهای ذیل را دنبال می کنند:

-       کشف تواناییها، استعدادها، و مهارتها جهت کسب فرصتهای شغلی برای جویندگان کار.

-       آشنایی فرد نسبت به آینده ،پیش بینی فرصت ها و موانع، جستجو کردن و شناخت فرصتها و انتخاب شغل مناسب برای بیکاران جویای کار.

-       وارسی طیفی از مشاغل و آموختن مطالبی درباره آموزش و حرفه آموزی و درصورت نیاز معرفی به مراکز آموزش فنی و حرفه ای جهت یادگیری حرفه مورد نظر.

-       آموختن مهارتهای مربوط به جستجوی کار مانند تهیه شرح حال و سوابق، پرکردن برگه های درخواست کار ، شرکت در مصاحبه ها و پاسخگویی به پرسش ها .

-       شناسایی زمینه های شغلی مورد نیاز کارفرمایان و تربیت و آموزش بیکاران برای کسب آن مهارتها.

-       آموزش فنون جستجوی کار.

-       ..........

نکته ای که در اینجا ذکر آن حائز اهمیت است این است که ارائه مشاوره شغلی و حرفه ای در مراکز خدمات اشتغال مستلزم وجود آمار و اطلاعات دقیق از وضعیت جویندگان کار و متقاضیان نیروی کار می باشد . به عبارت دیگر تا زمانی که اطلاعات جامعی از طرف عرضه و تقاضای نیروی کار نداشته باشیم، انجام راهنمایی و مشاروه شغلی امری بیهوده بوده و مطمئناً نتیجه لازم را به همراه نخواهد داشت .

      با توجه به اینکه در حال حاضر سیستم جامع مراکز خدمات اشتغال (به عنوان پایه و اساس نظام جامع اطلاع رسانی بازار کار کشور ) در برخی از استانها در حال اجرا بوده و در آن سیستم نیز به نقش راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه ای در هدایت جویندگان کار به سمت کسب فرصتهای شغلی مورد نظر، اهمیت ویژه ای داده شده است لذا در اینجا به طور اختصار به معرفی این سیستم و جایگاه راهنمایی و مشاوره شغلی در فرایند سیستم مذکور خواهیم پرداخت.

 

l نقش و جایگاه راهنمائی و مشاوره شغلی در نظام جامع سیستم مراکز خدمات اشتغال کشور (سما)¬

            یکی از طرحهای جدید و در دست اجرای وزارت کار و امور اجتماعی طرح راه اندازی نظام جامع سیستم مراکز خدمات اشتغال موسوم به «سما» می باشد. این نظام با هدف شناخت بهتر وضعیت عرضه و تقاضای نیروی کار، جلوگیری از ثبت‌نام مجدد بیکاران و فراهم آوردن امکانات و زمینه مناسب برای مراکز خدمات اشتغال در جهت ارائه خدمات راهنمائی و مشاوره شغلی لازم به کارجویان و کارفرمایان برنامه ریزی شده و در حال حاضر نیز در استانهای تهران ،کرمانشاه و شهرستان کرج در حال اجرا می باشد .

           

lمراحل و نحوه کار سیستم سما:

            با توجه به اهمیت موضوع در ذیل به برخی از مراحل طرح مذکور، اشاره می شود:

1.    مراجعه شخص متقاضی شغل به مراکزپستی و تکمیل فرم ثبت نام مربوطه( فرم صفر).

2.    ارسال فرمهای مربوطه به مراکز خدمات اشتغال .

3.    وارد کردن اطلاعات فرم ها به داخل سیستم کامپیوتری و تخصیص یک کد توسط سیستم به هر متقاضی شغل .

¬ نکته: آنچه در اینجا قابل ذکر است آن است که با توجه به تحت وب بودن سیستم سما، برنامه نرم افزاری طوری طراحی شده که یک کارجو در هر نقطه کشور فقط یکبار می تواند در سیستم مراکز خدمات اشتغال ثبت نام نماید و در هنگام ورود اطلاعات در صورت تکراری بودن نام ، کاربر با پیغام نرم افزار کامپیوتری مواجه شده و اطلاعات را مجدداً وارد سیستم نمی نماید .

4.    در صورتی که شخص متقاضی شغل قبلاً ثبت نام نکرده باشد (متقاضی جدید)، دعوتنامه ای جهت مراجعه وی به مراکز خدمات اشتغال با هدف انجام راهنمائی و مشاوره شغلی ارسال می گردد. (‌این دعوتنامه ها تا 2 بار قابل تمدید است .)

5.    شخص متقاضی شغل پس از دریافت دعوتنامه اقدام به مراجعه به مرکز خدمات اشتغال مورد نظر می نماید.

در این مرحله اطلاعات جامع متقاضی و علائق فرد بیکاراز طریق مشاوره مستقیم شغلی با وی دریافت می گردد.

6. پس از دریافت اطلاعات لازم جهت ثبت نام و درج در سیستم، کارت شناسایی توسط سیستم صادر و به کارجو تحویل داده می شود. در این مرحله با توجه به مشاوره های ارائه شده به کارجو با در نظر گرفتن سطح مهارتهای شخصی و نیاز بازار کار ، اگر شخص فاقد مهارت ، مایل به شرکت در کلاسهای آموزشی فنی و حرفه ای باشد ، جهت شرکت در کلاسهای آموزش معرفی می گردد تا پس از طی دوره‌های مربوطه، مراحل کاریابی با توجه به مهارت وی انجام گیرد.

7. در صورت وجود فرصت شغلی برای فرد جویای کار، بصورت پستی یا تلفنی از وی دعوت می گردد تا جهت مشاوره قبل از معرفی به کارفرما، به مرکز خدمات اشتغال مراجعه نماید.

پس از تشریح شرایط فرصت شغلی برای کارجو و مشاوره با وی ، در صورت پذیرش فرد مورد نظر، ضمن ابطال کارت شناسایی وی ، به کارفرمای مربوطه معرفی می گردد و درصورت عدم پذیرش، به مرحله مشاوره جهت بهنگام سازی اطلاعات منتقل می گردد.

8. متقاضی شغل موظف است تا نتیجه بکارگماری خود را ظرف مدت معینی به مراکز مربوطه اطلاع دهد. بر این اساس در صورتی که نتیجه مراجعه و مصاحبه ، بکارگماری باشد، وضعیت شخص «بکارگمارده شده » خواهد شد و در صورت عدم احراز شغل توسط کارجوی معرفی شده به کارفرما ،( به دلیل عدم تمایل کارفرما) توسط سیستم تا سه مرتبه برای وی کاریابی می شود و برای دفعه چهارم به مرحله مشاوره بازگشت داده می شود، تا مشاوره مجددی با وی صورت گیرد.

با توجه به آنچه که در بالا اشاره شد می توان دریافت که در سیستم جدید مراکز خدمات اشتغال (سما) علاوه بر توجه به حل مشکلات موجود مراکز خدمات اشتغال بویژه در زمینه ثبت نام از بیکاران و معرفی بکار آنان و توجه جدی نیز به امر مشاوره و راهنمایی شغلی شده است که این امر نکته ای جدید و قابل تأمل بوده و نقش و جایگاه راهنمایی و مشاوره شغلی در مراکز کاریابی را بیش از پیش روشن می نماید.

 

l بررسی وضعیت نیروی انسانی موجود و مورد نیاز مراکز خدمات اشتغال جهت ارائه راهنمایی و مشاوره شغلی به بیکاران جویای کار و متقاضیان نیروی کار

 

            بطور کلی یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر وضعیت اشتغال کشور وجود نیروهای متخصص و ماهر در امر راهنمایی و مشاوره شغلی در مراکز خدمات اشتغال می باشد .

به عبارت دیگر وجود نیروهای متخصص در امر راهنمایی و مشاوره شغلی در مراکز مذکور می تواند نقش موثری در حفظ فرصتهای شغلی موجود و فراهم نمودن زمینه لازم جهت ورود بیکاران به بازار کار داشته باشد .

با توجه به نقش تعیین کننده راهنمایی و مشاوره شغلی در مراکز خدمات اشتغال ، در ادامه مقاله حاضر برآنیم تا با استفاده از آمار و اطلاعات موجود درخصوص وضعیت آموزشی و تحصیلی کارکنان مراکز خدمات اشتغال به بررسی وضعیت نیروی انسانی متخصص و ماهر در امر راهنمایی و مشاوره شغلی درمراکز مذکور بپردازیم.

با این حال از آنجائیکه رشته راهنمایی و مشاوره شغلی از جمله رشته های جدیدی
 می باشد که طی سالهای اخیر و دربرخی دانشگاههای کشور آنهم تنها در مقطع‌ کارشناسی‌ارشد تدریس می شود لذا در بررسی حاضر فارغ التحصیلان رشته های جامعه شناسی و روان شناسی که در حال حاضر در مراکز خدمات اشتغال به فعالیت اشتغال داشته اند را به عنوان کارشناسانی که بیشترین نقش را در امر راهنمایی و مشاوره شغلی به عهده دارند به عنوان الگو انتخاب و به بررسی وضعیت موجود این نیروها در مراکز خدمات اشتغال و مقایسه آن با استانداردهای مطلوب در سایر کشورها پرداخته ایم که نتایج حاصله به تفکیک استانهای مختلف کشور در جداول پیوست آمده است.

جدول توزیع فراوانی نیروی انسانی موجود و مورد نیاز مراکز خدمات اشتغال جهت مشاوره و راهنمایی شغلی

(ارقام برحسب نفر می باشد)                        

- ادامه جدول توزیع فراوانی نیروی انسانی موجود و مورد نیاز مراکز خدمات اشتغال جهت مشاوره و راهنمایی شغلی

(ارقام برحسب نفر می باشد)

 

همچنانکه داده های جدول نشان می دهد بررسی تعداد نیروی انسانی موجود در مراکز خدمات اشتغال که به امر راهنمایی و مشاوره شغلی مبادرت دارند نشان می دهد که در اغلب استانهای کشور با کمبود شدید نیروی انسانی متخصص در امر راهنمایی و مشاوره شغلی مواجه می باشیم.

بطوریکه بر اساس آمار و اطلاعات موجود، میانگین تعداد نیروی انسانی موجود در مراکز خدمات اشتغال که در زمینه راهنمایی و مشاوره شغلی فعالیت دارند تنها 25درصد میانگین استاندارد جهانی بوده و 75 درصد پایین تر از استانداردهای معمول می باشد .

            یکی دیگر از نکات حائز اهمیت درخصوص نیروی انسانی موجود در مراکز خدمات اشتغال عدم وجود اطلاعات کافی کارکنان این مراکز از چگونگی و نحوه ارائه راهنمایی شغلی و حرفه ای به بیکاران و متقاضیان نیروی کار می باشد بطوریکه در اغلب موارد نقش مشاوره حرفه ای و شغلی در این مراکز تنها محدود به ثبت نام از بیکاران جویای کار و در برخی موارد نیز معرفی آنان به مراکز آموزش فنی و حرفه ای جهت فراگیری آموزشهای مورد نیاز و یا ارتباط با کارفرمایان و تامین نیروی کار مورد نیاز آنان می باشد .

با عنایت به موارد فوق الذکر و با توجه به وضعیت حاد بیکاری در جامعه و نقش غیر قابل انکار راهنمایی و مشاوره شغلی در امر هدایت جویندگان کار به سمت کسب فرصتهای شغلی متناسب با نیاز جامعه ، لازم است تمهیدات لازم در جهت بهبود وضعیت کمی و کیفی نیروهای موجود در مراکز خدمات اشتغال که به امر راهنمایی و مشاوره شغلی می پردازند، صورت گیرد تا شاهد بهبود عملکرد مراکز کاریابی و به تبع آن رشد و رونق وضعیت اشتغال در کشور باشیم .

l نتیجه گیری :

            همچنانکه ذکر شد ایجاد نظام راهنمایی و مشاوره شغلی در مراکز خدمات اشتغال جهت راهنمایی و مشاوره شغلی جویندگان کار و متقاضیان نیروی کار از جمله مسائلی است که طی سالهای اخیر و با توجه به روند رو به رشد بیکاری در کشور اهمیت قابل توجهی یافته است .       بر این اساس یکی از مسائل و مشکلات فعلی مراکز خدمات اشتغال کمبود شدید نیروی ماهر و متخصص جهت ارائه راهنمایی و مشاوره شغلی به کارجویان و متقاضیان نیروی کار می باشد .

بطوریکه بر اساس آمار و اطلاعات بدست آمده نیروهای موجود در مراکز خدمات اشتغال که در زمینه راهنمایی و مشاوره شغلی فعالیت دارند تنها یک چهارم نیاز این مراکز را تامین می نمایند.

از طرف دیگر عدم آشنایی نیروهای موجود در مراکز مذکور بامفاهیم و اصطلاحات و همچنین و روند راهنمایی و مشاوره شغلی باعث شده تا دقت چندانی درخصوص نحوه معرفی جویندگان کار به متقاضیان نیروی کار (‌کارفرمایان) بعمل نیاید که این امر موجب دلسردی کارفرمایان و کاهش تمایل آنان به تامین نیروهای مورد نیاز خود از طریق مراکز خدمات اشتغال شده است .

            با عنایت به موارد فوق الذکر می توان گفت ایجاد نظام جامع و مطلوب راهنمایی و مشاوره شغلی با استفاده از نیروهای متخصص و ماهر در مراکز خدمات اشتغال باعث کاهش بسیاری از مسائل و مشکلات فعلی مراکز مذکور بویژه درخصوص نحوه راهنمایی و معرفی جویندگان کار به کارفرمایان و همچنین حفظ و تثبیت فرصت های شغلی موجود خواهد شد .

منابع و مآخذ:

-       شفیع آبادی ( عبداله)، راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه ای ، رشد ، چاپ دوازدهم 1381

-       فرجادی( غلامعلی) و سایر همکاران، بررسی و ارزیابی عملکرد مراکز کاریابی (گزارش نهم: بررسی و تحلیل نیروی انسانی و تجهیزاتی موجود و مطلوب مراکز کاریابی) ، مؤسسه عالی پژوهش در برنامه ریزی و توسعه ، بهمن 1380

-       اکبری پور (‌صفدر)، نظام اطلاع رسانی و بازار کار ، مؤسسه کار و تامین اجتماعی ، 1382

-       آشنایی با سیستم مراکز خدمات اشتغال (سما)، معاونت برنامه ریزی و سیاستگذاری اشتغال، اداره کل هدایت نیروی کار، 1380