بررسی روند مدیریت منابع طبیعی و اکوسیستمهای حساس در ایران با تاًکید بر مناطق چهارگانة سازمان حفاظت محیطزیست

بهنام بلمکی

چکیده

در مدیـریت نـوین محیطزیست، اعتقاد براین است که نظارت و پایش بر خلاف مدیریت سنتی منابع، با هدف استفادة درازمدت منطقی و پایدار از منابع همگام و همراستا است. برای دستیابی به چنین هدف بلند مدت و پایداری لازم است ارکان مدیـریت، همهسونگر، احتیاط آمیز و مشارکتی باشد و در نهایت باعث گردد که این اهداف به طور روزافزونی به سوی توسعة پایـدار ارتقـاء نمایـد. از آنجـا که اولین قدم برای دستیابی به مدیریت خردمندانة محیطزیست، شناخت اجزاء و ساز وکار آن اسـت، نقـش فرایندهای علمی در جهت بهبود این شناخت و گسترش راهکارهای اجرایی د رخصوص حفظ کیفیت این منابع بـیش از پـیش روشـن میگردد. در جهان امروز محدودیت منابع، افزایش جمعیت، رشد نیازها و خواسته های بشری و رقابت شـدید در صـحنه اقتصـاد جهانـی، کشـورها خصوصـاً کشورهای در حال توسعه را ناگزیر نموده است تا برای ادامه حیات و توسـعه اقتصـادی بـه بـرنامه ریـزی راهبردی در خصوص مدیریت منابع و بهبود کیفیت خدمات توجه نمایند. از سوی دیگر طـرح مـباحث مـربوط بـه توسعه پایدار، به مرور به موضوعی اساسی در راهبردهای توسعه در سطح ملی و نهادهای اقتصادی تـبدیل شده و از زوایای گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به عنوان الگویی راهبردی میتواند نظامهای دولتی و غیر دولتـی را بـه مهندسی مجدد سیستمهای مدیریتی ناگزیر سازد تا از طریق رشد اقتصادی، همراه با حفظ محیط زیست آیندهای روشـن بدسـت آیـد. در حـال حاضـر در حـدود 152 اکوسیسـتم طبیعی کشور با عنوان کلی مناطق چهارگانه تحت حمایت سازمان حفاظت محیطزیست اداره میشود. بررسیهای کارشناسانه نشان میدهد که علیرغم نیاز به مدیریت فراسونگر و همه جانـبه در ادارة ایـن مـنابع ارزشـمند طبیعـی، به غیر از چند پارک ملی که برنامه جامع تعریف شده دارند دیگر مناطق به هیچ عـنوان بـا اهداف پایداری و الگوهای راهبردی مدیریت کیفیت همخوانی ندارند. مقالة حاضر به بررسی چگونگی فرایندهای مدیریتـی در بخـش مـنابع طبیعـی کشـور خـواهد پـرداخت و با تاکید بر مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیطزیست، راهکارای مدونی در خصوص افزایش کیفیت روند حفاظتی و در نهایت بهرهوری منطقی از این منابع ارائه خواهد شد.

کلمات کلیدی : منابع طبیعی ـ محیطزیست ـ مدیریت ـ مناطق چهارگانه ـ بهرهوری

Management Trend of Natural Resources and Vulnerable Ecosystems in Iran Emphasis on Protected Areas of Department of Environment

In modern management of environment| it is believed that monitoring against the traditional management of resources| is aimed at sustainable use of resources. For accessing this longterm purpose. As the first stage in reaching scientific management of environment is the knowledge of the environment components and its work |the role of scientific processes in this knowledge is best-known. Nowadays| limited resources| population increasing| increasing human needs and the economic contests have caused the countries particularly developing ones to develop new management plans for their limited natural reserves. Sustainable development is going to be one of the principal debates in national planning systems and economic organizations and has been discussed from different points of view. Sustainable Development as an practical …..can lead to economic development conserving environmental resources. About 152 natural ecosystems of Iran entitled protected areas are manage by Department of Environment but there are not any Management Plans for these areas except of some national parks that. We will review the management process in natural resources| emphasis on areas under management of Department o Environment and some practical methods are suggested to increase the efficiency of management plans.

Keywords:

Natural Resources| Environment| Management| Protected Areas| Utilization

مقدمه

از شـروع تـاریخ بشر، مقولة محیطزیست همواره مورد توجه نسلهای متمادی قرار گرفته و از این رو بود که انسان در ایـن راه ابـتدا به کشف طبیعت و راهبردهای آن نائل گشت. او برای تنظیم مصرف منابع در جوامع زیستی خود، ممنوعیتها، رعایـت حقـوق مشـترک و شناخت محیطزیست را توسعه داد و همگام، قوانین چندی را بر امر نظارت تدوین نمود و به این تـرتیب مـنابع طبیعـی و محـیطزیسـت ملـی کشورها سرشماری گردید. در این میان، توسعة چشگیر اقتصادی و اجتماعی در اواخر قرن بیستم، مشکلاتی بحرانی را بر سر راه مدیریت محیطزیست ایجاد نمود. شاخصه های این مشکلات در حال حاضر شـامل آلودگی محیطزیست جهانی، از بین رفتن تنوع زیستی، تخریب خاک و رشد بیرویه شهری است. در آن بره ه از زمان، چـالش بزرگـی بـرای حـل مسـئله شروع شد، اما سرعت بروز مشکلات بسیار پیشتر از سرعت شناخت محیطزیست، پایش اثـرات، جمـعآوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل، مدلسازی، ارزیابی و برنامهریزی بود. در چنین بره های مدیریت محیطزیست مسـئولیت هماهنگی و تمرکز بر توسعه را بر عهده گرفت تا زندگی انسان ارتقاء پیدا کند و از تخریب بیشتر زمین و عناصر آن جلوگیـری نماید. در بدو امر احساس میشد که مدیریت محیطزیست قابلیت انعطافپذیری کمتر و حساسیت بیشتر و افراطی نسبت به منابع طبیعی دارد، زیرا مدیریت محیطزیست بیش از آنچه بهرهبرداری و انتفاع را مد نظر قرار دهد، توجه خود را به سمت نظارت و پایش معطوف مینمود

در مدیـریت نـوین محیطزیست اعتقاد بر این است که نظارت و پایش بر خلاف مدیریت سنتی منابع، با هدف اسنفاده دراز مـدت منطقـی و پایـدار از مـنابع همگـام و همراسـتا اسـت. برای دستیابی به چنین هدف دراز مدت و پایدار لازم است مدیـریت بـه صـورت چـند انضـباطی، بـین انضباطی یا جامع، احتیاطآمیز و مشارکتی باشد. در واقع این اهداف به طور روز افزونـی، به سوی توسعة پایدار ارتقاء پیدا مینماید. امروزه موانع چندی بر سر راه مدیریت محیطزیست وجود دارند که یکی از آنهـا، عـدم توجه متخصصان مدیریت محیطزیست به تقابل انسان ـ محیطزیست است. آنها اغلب، تدوین و اجرای قوانین، سیاسـتهـا و مقـررات زیسـتمحیطـی را مورد توجه خود قرار میدهند. مدیریت محیطزیست و تمام سازو کارهای آن باید متوجه همپوشانی و تداخلهای بخشی بوده و نیازمند برنامهریزی محیطزیست باشد. شیرازه و مبنای مدیریت محیطزیست بر اسـاس اجرا، پایش و بازرسی واقعیتهای موجود در محیط است و کمتر به تئوری و طرحریزی اقدام میکند. در یک تعریف سـاده از مدیـریت مـیتـوان گفت که مدیریت فراگرد، مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی بر اساس یک مبانی ارزشی پذیرفته شـده اسـت کـه از طریق برنامهریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت، سرپرستی و کنترل عملیات برای دستیابی به اهـداف تعیـین شده صورت میگیرد. در حقیقت کلیه مراحل فوقالذکر در تعامل با یکدیگر هستند و در راًس آن برنامهریزی قرار گرفته است. در برنامه های توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور باید توجه داشت که توسعه نیاز به مدیریت دارد و مدیریت امروز، دیگر نمیتواند مدیریت سنتی باشد زیرا ابعاد، حوزة عمل و تداخل زمینه ها به قدری تغییر یافته است که عملاً مدیریت سـنتی غیـر ممکـن مـیگـردد. تجربیات ممالک پیشرفتة جهان بالاخص از سال 1992 میلادی به بعد نشان میدهد که در این سـالها روشهای نوین مدیریتی دربرگیرندة مشارکت رو به گسترش اشخاص ذینفع و ذینفوذ بوده و نظامهای پیشنهادی مدیریت محـیطزیسـت نیز در برگیرنده قابلیت انعطاف در فرایند روشهای مدیریت گشته است. بنابراین فرایند تصمیم گیری و تدوین اسـتراتژیهـای مدیریت زیستمحیطی، استانداردها و ممیزیهای آن هم به سویی حرکت دارند که در مجموع ارتقاء و توسعه فرهنگ زیستمحیطی را شامل گردند.

بررسـی سوابق موضوعی اجرای طرحها و پروژه های عمرانی در کشور نشان میدهد که در برنامهریزیهای گذشته، به مانـند بسـیاری از کشورهای در حال توسعه، اهمیت و ارزش منابع طبیعی و محیط زیست از دیدگاه تصمیمگیران پنهان بوده و بسـیاری از آنهـا بـدون توجه به ملاحظات زیستمحیطی طراحی و بهرهبرداری شدهاند. حاصل و پیامد چنین اقداماتی بروز آلودگـیهای مختلف و تخریب و تهیسازی شدید منابع محیطی در کشور بوده است. در حال حاضر، هدف نهایی از حفاظت محـیط زیست، دستیابی به توسعه پایدار در قالب برنامه های اقتصادی هماهنگ با اصول حفاظت از محیط زیست و ممانعت از تخـریب و تهـیسـازی منابع تجدیدشونده و غیرقابل تجدید میباشد. به طور خلاصه میتوان مکاتب موجود در زمینه اقتصاد محیطزیست را شامل موارد زیر برشمرد :

اقتصاد زیستمحیطی کلاسیک

همانـند همـه قوانین، امور و روشهای اقتصاد، بیانگر مصلحت جوامعی است که قوانین در آن اجرا می شوند. اقتصاد 1 کلاسـیک اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم به طور جامع و گسترده پدید آمد و آغاز آن چاپ کتاب ثروت ملل در سال

1776 نوشـته آدام اسمیت و پایان آن اصول اقتصاد سیاسی از جان استوارت میل در سال 1884 بـود. ایـن مـدت، دوره تغییـرات توسـعه و افـزایش قابل ملاحظه تکامل جهانی در فعالیت های اقتصادی بوده و بالطبع منافع 5 اقتصـاد کلاسـیک در ابـتدا به منابع و افزایش در آمد اقتصادی نسبت داده شد. دیوید ریکاردو (1823-1772 (نقشی برجسته در اقتصـاد کلاسـیک داشـت و نظریهاش در باره ارزشهای نسبی در ابتدا بر پایه هزینه های تولید بود، هزینه هایی که از دید او تحـت نفـوذ ارزش کار قرار داشت. « دست نامرئی » معروف آدام اسمیت در رقابت بازار به صورت مکانیسم اصلی دیده شد کـه از طـریق آن اخـتلاف مـنافع شخصـی رفـع مـیشود و رفتار حسابگر و سود جویانه افراد می تواند خواسته های فردی را برآورده سازد و نیز منافع جامعه را در کل جوابگو باشد .

ـا ایـن کـه ریکاردو و اسمیت هر دو بر این باور بودند که عدم وجود ذخایر طبیعی به معنی عدم پایداری دوره رشد اقتصـادی اسـت کـه از طریق آن زندگی ممکن میگردد اما برقراری ارتباط اصلی بین رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و محیط 6 فیزیکـی نتـیجه کار توماس مالتوس (1834-1766 (بود. مالتوس در مقالهای تحت عنوان سنجش عقیده کلی مردم ( در سال 1789 (اکثـر دید گاه های جاری آن زمان را رده بندی کرد و بیان نمود که گرایش طبیعی مردم به افزایشی سریع تر از افزایش امکانـات معـاش، منجـر بـه کاهش موجودی غذای سرانه، افت سطح زندگی، و بالاخره توقف رشد جمعیت میشود. به نظر مالـتوس، زمـین آخـرین منبع ثروت میباشد و با توجه به ناتوانی مردم در افزایش تولید مواد غذایی با سرعتی متناسب با نرخ بالقـوه رشـد جمعـیت، هر دو نشانه باز دارنده و واقعی رشد جمعیت مورد نیاز میباشند. مالتوس بین نشانه های بازدارنده به ریاضـت و تاخیـر در ازدواج، بروز بیماری و جنگ که نتیجه رقابت برای دسترسی به ذخایر روبه کاهش بود را از نشانه های واقعی عنوان کرده است.

نابـراین از نظـر اقتصـاد دانهـای کلاسـیک، محیط زیست به طور کلی رشد اقتصادی را محدود میکند، و گفته های مالـتوس در بـاره ریاضـت و جـنگ مـی تـواند بـه صـورت راه هایـی بیان شود که مردم علایق خود را درون چنین تنگناهای زیسـتمحیطـی مـی جویـند. بـا ایـن حـال ادامه رشد اقتصادی در قرن نوزدهم و توانایی مسلم تحول فنی جهت تنظیم رشد جمعـیت، مبحثـی را پدید آورد که در آن قانون سازی هایی از این دست رقابت می کردند. سپس دو وضعیت متناقض اقتصاد زیستمحیطی مارکسیست و نئو کلاسیک پدید آمدند و بر تفکر اقتصادی در قرن بعد حاکم شدند.

اقتصاد زیست محیطی مارکسیست

کارل مارکس (83-1818 (فلسفه خود را بر نظریه ارزش کار اقتصاد دانهای کلاسیک بنا کرد، اما توجه خود را از منبع و محصـول مـازاد برگـرفت و بـه روشی معطوف کرد که این مازاد با آن روش توزیع میگردید. مارکس بیان نمود کار قبل از هرچیـز، یـک فرآیند بین انسان و طبیعت است، فرآیندی که انسان از طریق اعمالش ، در متابولیسم بین خود و طبیعت دخل و تصـرف، و آن را کنترل می کند. به علاوه مارکس کار را نه تنها به صورت یک عمل و تغییر در طبیعت بیرونی در نظر داشت، بلکـه ماهـیت انسانی را نیز از طریق همین فرآیند تعبیر میکرد. در نظام سرمایهداری، این طبقه سرمایهدار است که با تصاحب ابزار تولید، به ویژه تصاحب زمین، قادر به سلب مالکیت طبقه کارگر بر ارزش افزوده ای است که حاصل تلاش برای تولیدات طبیعـی مـی باشد. همچنین مارکس بیان میدارد که «حاصل خیزی مطلق خاک نیست که اساس طبیعی تقسیم اجتماعی کار را تشـکیل داده و بـا تغییـر دادن محـیط طبیعـی ، انسـان را به سوی نیازها و ظرفیت های چند گانه و ابزار و نحوه کارش سوق مـیدهـد، بلکـه میزان تفاوت و تنوع محصولات طبیعی است که باعث این مسائل میشود. در واقع ضرورت کنترل اجتماعی یـک نیـروی طبیعـی، صـرفه جویـی در انـرژی، تطبـیق یا تعدیل آن با یک معیار وسیع از طریق نیروی انسانی است که نقش سرنوشت سازی در تاریخ صنعت ایفا می کند»

اکثـر مارکسیسـتهـا در مـورد مدیریت زیست محیطی چیز زیادی ننوشته اند، و تا این اواخر توجه زیادی به مدیریت  مـنابعطبیعـی نشـان نـداده انـد. همـان گونه که امل و پیت توضیح داده اند، «به طور کلی، مارکسیست ها به دلایل سیاسی و معرفت شناسی از الگوهای تصمیم گیری مربوط به مدیریت زیستمحیطی دوری می جستند». اگر انتقاد مارکسیستها درباره تخـریب محـیطزیسـت عمـوماً بـر سیسـتم سرمایهداری متمرکز بوده است، ذکر این نکته نیز اهمیت دارد که تعریف کاربردی ایدئولوژی مارکسیست در اتحاد جماهیر شوروی سابق، خود منجر به تغییر نامطلوب و گسترده زیست محیطی شده است.

اقتصاد زیستمحیطی نئوکلاسیک

وضـعیت بعـدی اقتصاد منابع طبیعی که در ده ه 1870 پدید آمد اقتصاد نئوکلاسیک بود که در « نظریه اقتصاد سیاسی» اثـر ویلـیام جوانـز 9 (82-1835 (و در « اصـول علم اقتصاد اجتماعی» اثر کارل منگر 10 (1921-1840 (تشریح شده است. این نظـریه اقتصـادی تـا قـرن بیسـتم حـاکم بر تمام بحثها بود و نیز کاربرد گسترده ای در مطالعات اقتصادی بر مدیریت زیست محیطـی داشـت. همانطور که امل و پیت میگویند، « نظریه های اقتصاد نئوکلاسیک در مورد تخصیص و توسعه دیدگاه غالب علوم اجتماعی در مباحث ذخایر طبیعی است».

هـدف اصـلی اقتصـاد نئوکلاسـیک تشریح فعالیت با استفاده از قوانین حاکم بر فعالیت اقتصادی بوده است و موفقیت اصلی اقتصاد دانهای قدیم نئوکلاسیک معرفی تحلیل نهایی بود که بر اساس مطالعه ارتباط بین تغییرات کوچک یا روبه افزایش انجام شد. نظریه های نئوکلاسیک فرضیه های مهمی درباره رفتار اقتصادی ایجاد می کنند، فرضیاتی از این قبیل که بازار خنثی و فاقـد ارزش اسـت، بـازار، مـنابع را تعیین و درآمد را توزیع میکند، مردم رفتار منطقی دارند، و بالاتر از همه این که سیستم توسط عرضه و تقاضا در بازار کنترل میشود. در نتیجه این نظریه به طور مشخص از اقتصاد کلاسیک و مارکسیست که نظریه ارزش کار را کلید درک فعالیت اقتصادی می دانستند، متمایز می باشد.

ـا توجه به مباحث زیست محیطی، رهیافت های اقتصاد نئوکلاسیک « هدف بیشینه سازی رفاه اقتصادی از طریق بهره بـرداری از مـنابع » فـرض شـده انـد و بـر پایـه اصول اقتصاد رفاهی پایه گذاری شده اند که به دنبال « توجیه رفتار منطقی به صـورت مطلوبـیت اجتماعـی و تصدیق مداخله دولت جهت بهبود شرایط حاکم بر انتخاب های فردی» است. معیار اصلی که است، یا نقطه 11 اقتصـاد دانهـای نئوکلاسیک، رضایت اجتماعی از استفاده زیستمحیطی را با آن می سنجند، معیار بهینه پارتو ای کـه در آن هـیچکس بـدون بدترکردن وضع دیگری، به وضع بهتر نمی رسد. در اقتصاد نئوکلاسیک، ذخایر تجدید شونده بایـد بـه طـور ایـده آل با بیشترین و سودمندترین نرخ مصرف مداوم، مورد بهره برداری قرار گیرند، و ذخایر غیر قابل تجدید باید با سرعتی بهره برداری شوند که تمام منافع آینده را به حد اکثر برساند.

بـا ایـنکه اقتصـاد نئوکلاسـیک یک رهیافت علمی واقعی، جامع و عالی برای فعالیت اقتصادی در زمینه منابع طبیعی و محیطزیست ارائه می نماید، به علت نگاه جامع اقتصادی تر به مقوله طبیعت برخی انگاره های علمی در این زمینه نادیده گرفته شده و به ناچار معایبی را با خود یدک میکشد. برای روشن شدن این مطلب مواردی به اختصار تشریح میگردد.

منابع و اندوخته های طبیعی

بـر روی سـطح کره آبی رنگ و زیبای ما که دو سوم آن آب و یک سوم آن خشکی است، ما صاحب 13076536000 ( 13 میلـیارد ) هکـتار خشـکی و 1400 میلیون کیلومتر مکعب آب هستیم. در نگاه اول این ارقام در مقایسه با جمعیت فعلی کـره زمـین یعنـی ( 6 میلـیارد نفـر ) بسـیار زیاد به نظر میرسد، یعنی به طور سرانگشتی میتوان حساب کرد که به هر نفر از جمعـیت کـره زمـین 3 / 2 هکـتار ( 23000 متـر مـربع ) زمین و حدود 255 هزار لیتر ( معادل 700 هزار بطری نوشابه ) آب مـیرسـد. ناگفـته نمانـد کـه چنـین حساب سادهگرایانهای است که اغلب اقتصاددانان مکتب کرنوکوپیان را که با اقتصاددانان محـیط زیسـت مجادلـه دارند، دچار این اشتباه کرده است که کره زمین برای حدود 50 میلیارد نفر منابعطبیعی دارد. اشتباه این دسته از اقتصاددانان از آنجا ناشی میشود که اندوخته های طبیعی 13 را با منابع طبیعی 12 یکی میگیرند. از نظر دانش مدیریت و بـرنامهریزی محیطزیست، بین اندوخته و منابع تفاوت معنیداری وجود دارد. تمامی ارقام یاد شده ( یعنی 13 میلیارد هکتار خشـکی کـره زمـین و 1400 میلـیون کیلومتر مکعب آب سطح آن ) جزء اندوخته های طبیعی است و نه منابع طبیعی. پیش از آنکه این تفاوت مشهود شود، لازم است که انواع اندوخته ها و منابع طبیعی معرفی گردند.

تـا پـیش از سـال 1990 مـیلادی تمامـی موجـودی کره زمین را به دو دسته منابع طبیعی تجدید شونده و غیر قابل تقسـیم مـیکردند. اما از آن سال به بعد به خاطر ناهنجاریهای محیطزیست جهان و رشد رو به تکامل روشهای 15 تجدیـد مدیـریت و بـرنامهریـزی محـیطزیست که برای حل ناهنجاریهای یاد شده شکل گرفته است، اولاً بین اندوخته های طبیعی و مـنابع طبیعـی تفـاوت قائـل شـدهاند و دوماً اندوخته های طبیعی و منابع طبیعی را به جای دو دسته، به سه دسته تقسیم بندی کردهاند که عبارتند از :

1 ـ اندوخته ها یا منابع طبیعی پایدار : مانند انرژی خورشیدی، انرژی باد و غیره

2 ـ اندوخته ها یا منابع طبیعی غیر قابل تجدید : مانند سوخت فسیلی، معادن و غیره

3 ـ اندوخته ها یا منابع طبیعی با توان تجدید پذیری : مانند جنگلها، مراتع، تالابها و غیره

طـبق تقسیمبندی جدید، دیگر منابع طبیعی تجدید شونده وجود خارجی ندارند، یعنی پیش از این تصور میشد که هر قـدر از جـنگلها و مراتع و تالابها استفاده شود، طبیعیت این قدرت را دارد که آنها را به حالت کمی و کیفی روز اول برگرداند، امـا رویـدادهای اخیـر نشـان داده کـه چنـین نیسـت. اندوخـته های طبیعی زمانی قابل تجدیدند که به اندازه توان تولیدیشان بهرهبرداری و یا بهرهوری شوند. یه عنوان مثال اگر در یک هکتار جنگل 200 اصله درخت وجود داشته باشد که سالیانه 5 متر مکعـب رشـد نمایـند، ما فقط میتوانیم هر سال تنها 5 متر مکعب از این هکتار بهرهبرداری کنیم و یا در یک دریاچه طبیعی ما حداکثر میتوانیم تا 45 درصد ماهیان آن را بهرهبرداری کنیم و نه بیشتر.

برخـی کشـورها از جملـه کشور خودمان ایران،برای آنکه اندوخته هایشان به یغما نرود و یا دچار اضمحلال نگردد، به حمایت از آن می پردازند و از دستاندازی به آن جلوگیری میکنند، اما برای این حمایت، برنامه و یا طرح مشخصی ندارند و فقـط با گماردن چندین نگهبان و یا پست محیطبانی از تجاوز به اندوخته جلوگیری مینمایند. در این صورت از اندوخته تنها 16 حمایـت میشـود. امـا اگـر از اندوخته طبیعی با طرح و برنامه بهره برداری شود، بسته به مورد که اندوخته ها تبدیل به منابع طبیعـی مـیشوند، واژه های طرح جنگلداری، طرح مرتعداری، طرح شهرداری، طرح آبخیزداری و غیره به کار گرفته میشود و در آنصـورت اسـت کـه طـرحهـا بـرای بهـرهبـرداری از مـنابعطبیعـی تـدوین مـیگـردند. در حـال حاضـر در حـدود 152 اکوسیسـتمطبیعـی و حسـاس کشور با نام مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حاظت محیطزیست اداره و کنترل میشوند. نگاهی کارشناسانه به روند مدیریت این مناطق در ایران نشان میدهد که متاسفانه روند کیفیت مدیریتی بسیار ضعیف بوده و به هیچ عنوان با معیارهای روز دنیا در این رابطه همخوانی ندارد. این مناطق چهارگانه به ترتیب عبارتند از :

1 ـ پـارک ملی : پارک ملی به محدودهای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل، مرتع، بیشه های طبیعی، اراضی جنگلی، دشـت و آب و کوهسـتان اطـلاق مـیشـود که نمایانگر نمونه های برجستهای از مظاهر طبیعی ایران میباشد و به منظور حفظ همیشـگی وضـع زندگی و طبیعی آن و همچنین ایجاد محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد رستنیها در شرایط کاملاً طبیعی تحت حفاظت قرار میگیرد

2 ـ اثـر طبیعـی ملـی : آثـار طبیعی ملی عبارتند از پدیده های نمونه و نادر گیاهی، حیوانی، اشکال یا مناظر کمنظیر و کیفیات ویژه طبیعی زمین یا درختان کهنسال تاریخی، که به منظور حفظ این کیفیت ویژه تحت مراقبت قرار میگیرند.

3 ـ پـناهگاه حـیات وحش : پناهگاه حیاتوحش به محدودهای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل، مرتع، بیشه های طبیعی و اراضی جنگلی، دشت و آب و کوهستان اطلاق میشود که دارای زیستگاه طبیعی نمونه و شرایط اقلیمی خاصی برای جانوران وحشی بوده و به منظور حفظ و یا احیاء این زیستگاه ها تحت حفاظت قرار میگیرد

4 ـ مـنطقه حفاظت شده : منطقه حفاظت شده به محدودهای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل، مرتع، دشت و آب و کوهسـتان اطـلاق میشود که از لحاظ ضرورت حفظ و تکثیر نسل جانوران وحشی یا حفظ و احیای رستنیها و وضع طبیعی آن دارای اهمیت خاص بوده و تحت حفاظت قرار میگیرد

جداول شماره 1 الی 4 به ترتیب نام و موقعیت جغرافیایی این اکوسیستمها را در ایران نشان میدهد.

جدول شماره 1 : فهرست پارکهای ملی در ایران تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست

ردیف پارک ملی استان مساحت h ردیف پارک ملی استان مساحت h

1 پارک ملی ارومیه آذربایجانشرقی 464065 9 پارک ملی سرخه حصار تهران 9168

2 پارک ملی کویر تهران 441486 10 پارک ملی تنگ صیاد چهارمحالبختیاری 4372

3 پارک ملی بختگان فارس 160000 11 پارک ملی خبر کرمان 148754

4 پارک ملی گلستان خراسان سمنان 88576 12 پارک ملی بوجاق گیلان 3250

5 پارک ملی بمو فارس 78678 13 پارک ملی سالوک خراسان 6317

6 پارک ملی کلاه قاضی اصفهان 47040 14 پارک ملی ساریگل خراسان 5500

7 پارک ملی تندوره خراسان 35540 15 پارک ملی توران سمنان 118000

8 پارک ملی خجیر تهران 10013 16 پارک ملی لار تهران 29000

 

جدول شماره 2 : فهرست آثار طبیعی ملی در ایران تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست

ردیف اثر طبیعی ملی استان مساحت h ردیف اثر طبیعی ملی استان مساحت h

1 دهلران ایلام 1403 8 قلل سهگانه علم کوه مازندران 4225

2 خشکه داران مازندران 256 9 قله سبلان اردیبل 7500

3 لاله واژگون چهارمحال 379 10 قله تفتان سیتان 220

4 سوسن سفید گیلان 6/0 11 غار یخکان اردبیل 1100

5 سرو( هرزویل) گیلان 625/0 12 چشمه گل فشان پیرگل سیستان 7

6 غارسهولان آذربایجانغربی 1 13 غار قوری قلعه کرمانشاه 1

7 قله دماوند تهران 1162

جدول شماره 3 : فهرست پناهگاه های حیات وحش در ایران تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست

ردیف پناهگاهحیاتوحش استان مساحت h ردیف پناهگاهحیات وحش استان مساحت h

1 توران سمنان 244912 18 امیر کلایه گیلان 1106

2 شادگان خوزستان 327765 19 آستارا(لوندویل) گیلان 1026

3 موته اصفهان 200879 20 سمسکنده مازندران 968

4 بختگان فارس 200404 21 سلکه گیلان 238

5 روچون کرمان 28166 22 خارکو بوشهر 312

6 خوش ییلاق سمنان 143146 23 شیدور هرمزگان 98

7 کیامکی آذربایجانشرقی 95742 24 فریدونکنار مازندران 48

8 میانکاله مازندران 63317 25 دشت ناز مازندران 56

9 قمیشلو اصفهان 86892 26 شیراحمد خراسان 22629

10 میاندشت خراسان 88427 27 حیدری خراسان 39300

11 بیستون کرمانشاه 39000 28 سرخانگل گیلان 4474

12 انگوران زنجان 29764 29 دره انجیر و نی باز کرمان 150000

13 مهروییه کرمان 7535 30 جاسب مرکزی 17100

14 دودانگه مازندران 15673 31 راسبند مرکزی 10500

15 کلاه قاضی اصفهان 4120 32 نایبندان یزد 1500000

16 دز خوزستان 5301 33 بوروئیه یزد 100000

17 کرخه خوزستان 5026

جدول شماره 4 : فهرست مناطق حفاظت شده در ایران تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست

ردیف منطقه حفاظت شده استان مساحت h ردیف منطقه حفاظت شده استان مساحت h

1 ارسباران آذربایجانشرقی 7460 46 ارژن و پریشان فارس 59784

2 مراکان آذربایجانغربی 102190 47 میانجنگل فسا فارس 56528

3 میرآباد آذربایجانغربی 11268 48 ماله کاله فارس 52263

4 آقداغ اردبیل 4767 49 بیجار کردستان 31612

5 مانشت و قلارنگ ایلام 29325 50 بیدوئیه کرمان 168033

6 کبیرکوه ایلام 18464 51 بیستون کرمانشاه 53700

7 دینارکوه ایلام 40579 52 بوزین و مرخیل کرمانشاه 23554

8 مند بوشهر 49951 53 دنا کهگیلویه 89244

9 حله بوشهر 41642 54 کوه خیر و سرخ کهگیلویه 33385

10 نایبند بوشهر 16920 55 سولک کهگیلویه 2428

11 حرای نایبند بوشهر 354 56 کوه خامین کهگیلویه 25671

12 جاجرود تهران 54493 57 کوه دیل کهگیلویه 10381

13 ورجین تهران 27000 58 کوه دنای شرقی کهگیلویه 28202

14 کویر تهران 245112 59 زاو (بالا) گلستان 5005

15 البرز مرکزی تهران 410790 60 زاو (پایین) گلستان 9319

16 سبزکوه چهارمحال 54291 61 لیسار گیلان 31044

17 تنگ صیاد چهارمحال 22852 62 سیاهکشیم گیلان 4115

18 کوه هلن چهارمحال 40231 63 گشترودخانهوسیاهمرگی گیلان 39512

19 باغ کشمیر خراسان 18880 64 اشترانکوه لرستان 99245

20 قرخود خراسان 43778 65 سفیدکوه لرستان 71477

21 ساریگل خراسان 17081 66 خیبوس و انجیلسی مازندران 3434

22 تندوره خراسان 9250 67 سیاهرود رودبار مازندران 28136

23 سرانی خراسان 15895 68 سرولات و جواهردشت مازندران 21254

24 سالوک خراسان 6634 69 واز مازندران 9718

25 ارسسیستان خراسان 146146 70 اساس مازندران 3001

26 شیمبار خوزستان 54145 71 بلسکوه مازندران 11304

27 دز خوزستان 17533 72 جهاننما مازندران 38403

28 کرخه خوزستان 13995 73 چهارباغ مازندران 6294

29 شالو و مونگشت خوزستان 12553 74 هراز مازندران 15564

 

30 هفت شهیدان خوزستان 9402 75 هزار جریب مازندران 6294

31 انگوران زنجان 92318 76 آبشار نیرگاه مازندران 3593

32 باشگل زنجان 26004 77 بولا مازندران 4767

33 سرخآباد زنجان 120079 78 شش رودبار مازندران 7997

34 توران سمنان 1102080 79 الوند مرکزی 7200

35 پرور سمنان 66626 80 هفتاد قله مرکزی 97407

36 هامون سیستان 293030 81 حرا هرمزگان 86738

37 گاندو سیستان 461472 82 گنو هرمزگان 44598

38 کوه بیرک سیستان 73217 83 جزایر فارور هرمزگان 3080

39 کوه پوزک سیستان 22835 84 سراج هرمزگان 58618

40 شیلا سیستان 6365 85 حرای تیاب و میناب هرمزگان 42706

41 قلاجه سیستان 42609 86 لشکردر همدان 16071

42 تنگ بستانک فارس 15343 87 خانگرمز همدان 28000

43 آبشار مارگون فارس 3490 88 کالمند یزد 232326

44 بهرامگور فارس 408000 89 کوه بافق یزد 88527

45 هرمد فارس 196191 90 سیاه کوه یزد 199510

طـبق تعـریف، پارکهای طبیعی به مناطقی اطلاق میشوند که دارای ارزشهای تفرجی بالقوه و بالفعل باشند و به عبارت بهتـر بـه طـور طبیعـی قادر باشند بازدیدکننده خود را جذب نمایند و مورد بهرهوری تفرجی قرار گیرند. در مورد بهرهوری و مدیریت کیفیت این مناطق نظریه های مختلفی مطرح است که کلیترین آنها شامل موارد زیر می باشد :

نظریه اول : Recreationist

طـرفداران ایـن نظـریه معـتقدند کـه بشـر مجاز است از طبیعت تا حد نیاز و بلکه تا آنجا که میخواهد استفاده کند و هیچگونه محدودیتی نباید برایش قائل شد. این نظریه امروز افراطی و مردود شمرده میشود.

نظریه دوم : Preservationist

طـرفداران این نظریه اعتقاد دارند که زیبایی طبیعت قابل بازسازی نیست، بنابراین بهرهوری و به ویژه تفرج متمرکز در ایـن مـناطق مجـاز نیسـت و حراسـت مطلـق را توصـیه میکنند. این نظریه هم در پارکداری و مدیریت مدرن زیستمحیطی تفریطی و مردود شمرده میشود.

نظریه سوم : Conservationist

طـرفداران ایـن نظـریه معـتقدند بشـر مجاز است از طبیعت در حد معقول یا به عبارت بهتر در حد ظرفیت برد منطقه استفاده کند. این نظریه با تمامی معیارهای علمی و روز مدیریت کیفیت و منابعطبیعی تطابق کامل دارد.

عـبارت « ظـرفیت بـرد » کـه در مجموعه مدیریتهای منابعطبیعی تجدید شونده مصطلح است، در تعریف کلی میزان بهـرهوری یا تعداد استفاده کنندگان مجاز از منابع مورد نظر را مشخص میکند. در مورد مناطق تحت مدیریت محیطزیست و پارکهـای حفاظـتشـده نیز موضوع ظرفیت برد تفرجی مطرح است که عبارت است از میزان بهرهوری که در کیفیت تفرجی حفظ شود و بهرهوری تفرجی به طور مستمر امکان پذیر باشد. برای تعیین این میزان به ترتیب برآوردهای زیرانجام میگیرد :

ظرفیت برد اکولوژیکی یا فیزیکی منابع

ظرفیت برد اجتماعی ، روانی

ظرفیت برد خدمات

بعـد از ایـن مراحل ظرفیت برد اجتماعی روانی در قدم اول با ظرفیت برد خدمات مورد مقایسه قرار میگیرد. چنانچه ظرفیت بـرد اجتماعـی ـ روانـی کمتـر یـا مسـاوی ظرفیت برد خدمات باشد، در این مرحله از مقایسه ظرفیت برد مجاز تلقی شده در مـرحله نهایـی ظـرفیت بـرد مجاز با ظرفیت برد اکولوژیکی مورد مقایسه قرار میگیرد. چنانچه کمتر یا مساوی با ظرفیت برد اکولوژیکـی باشـد، بـه عنوان ظرفیت برد تفرجی در نظر گرفته میشود، در غیر این صورت ظرفیت برد تفرجی معادل ظرفیت بـرد اکولوژیکـی خواهد بود. به هر حال هدف اصلی اعمال مدیریت در پارکها و مناطق حفاظت شده، کنترل بهرهوری در حد ظرفیت برد محدود میباشد

بحث و نتیجهگیری

از مطالـب ارائـه شـده روشـن مـیگـردد که مدیریت برای تنوع زیستی در یک ناحیه باید مبتنی بر ارزیابی، حفاظت، مدیـریت و ارتقاء کیفیت باشد. وضعیت کنونی را میتوان تا حدودی از طریق بررسی فهرستهای موجود در مورد گونه های از بـین رفـته، در خطـر انقـراض و درمعـرض تهدید در یک منطقه یا ناحیه مورد ارزیابی قرار داد. از آنجا که هنوز در مرحله شناسایی زیستمندان اندمیک و روابط پیچیده اکولوژیک که در آنها تحول یافتهاند هستیم، ارزیابی فوق تا کامل شدن راه زیادی را در پیش دارد. برای ارزیابی کامل وضعیت تنوع زیستی انوانتر ملی مورد نیاز است و مدیران و مسئولین باید وضعیت کنونی تـنوع زیستی در محدوده خود را بشناسند، اما نباید این امر را بعنوان یک پیششرط یا جایگزین برای اقدام در جهت نجات یا ارتقـاء تـنوع زیسـتی تلقـی کنـند. سیسـتمهای مدیریت کیفیت امروز در مبحث محیطزیست و منابع طبیعی نیاز دارند که در بـرنامه هـای مدیریتی خود مقوله ارزش گذاری زیستی و روشهای نوین حمایت و حفاظت را لحاظ نمایند، یا مناطقی را که از جوامع نادر یا منحصر به فرد حمایت میکنند، مشخص نموده و برایشان برنامه های جامع توسعه تدوین نمایند.

در ایـن راستا لازم است مدیران با کلیه مؤسسات ذیربط و سازمانهای دولتی و خصوصی برای تدوین و توسعه اهداف تـنوع زیسـتی و راهبردهای حصول آنها ارتباط داشته باشند. فعالیتهای مدیریتی نه تنها روی مناطق یا گونه های مورد نظر بلکه بـر کـل نظـام زیسـتی تاً ثیرگذار هستند. اقدامات مدیریت یا حفاظت باید در راستای کاهش تاًثیرات منفی ناشی از فعالیتهای انسانی بر تنوع زیستی باشد. بسیاری از رخدادهای زیستمحیطی که بطور طبیعی حادث میشوند نظیر آتشسوزیهای ناشی از صـاعقه، خشکسـالی، جـاری شـدن سـیل و توالی اکولوژیک روی تنوع زیستی تاًثیر داشته و باعث کاهش شدید کیفیتی آن میشوند. مدیران بخش منابع طبیعی باید این پدیده های محیطی و قابلیت و توان آنها را در بروز تغییر بر تنوع زیستی بشناسند و قبول کنند که این پدیده ها را در بسیاری از موارد نباید و نمیتوان از طریق مدیریت یا حفاظت تحت کنترل قرار داد.

مـروزه سـرمایهگـذاری سـالانه صـندوق میـراث جهانی برای حفاظت مکانهای طبیعی و مختلط به 1 / 1 میلیارد دلار مـیرسـد. طـرحهای چـون آمـاده سـازی چارتهای مدیریت مکانها، دوره های آموزشی ملی و منطقهای برای مدیران مناطق حفاظـت شـده، سـاختن جایگاه هـای دیـدهبانی نگاهبان و مراکز بازدیدکنندگان و تسهیلات دیگر زیربنایی تحت حمایت قرار مـیگیـرند. آموزش زیستمحیطی، برنامه های توسعه مناطق میانی به نفع مردم محلی، خرید وسائط نقلیه، تجهیزات دیداری ـ شـنیداری، ارتباطـی و وسـائل ضـروری دیگـر برای استفاده های میدانی، توصیه های فنی و ماموریتهای مشورتی برای کمک به مدیـران و تصـمیم گیـران نیـز مشمول حمایت مالی میشوند. با توجه به اینکه در کشور ما 152 پارک تحت مدیریت سازمان حفاظـت محـیطزیسـت، بـا هـیچگونه از بندهای مدیریت کیفیت روز دنیا سازگاریی ندارند، بجاست با استفاده از سیستمهای پیشـرفته معرفـی شـده در ایـن خصـوص توسـط سـازمانهای بـینالمللی ذیربط، در اداره این مناطق و اکوسیستمهای حساس بازنگری اساسی صورت گیرد.

بـا تـوجه به تعاریف ذکر شده روشن است که حفاظت از محیطزیست یعنی اینکه اندوخته های طبیعی را با مدیریت و طـرحریـزی صـحیح تبدیل به منابع طبیعی بنماییم و از آن مثلاً بهرهوری توریستی کنیم و همزمان با توسعه آن، به نگهداری از آن بپـردازیم و مفاهـیم حمایتـی را نیـز مدنظـر قـرار دهیم. در حال حاضر در تمامی مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظـت محیطزیست اعم از پارکهای ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه های حیات وحش و مناطق حفاظت شده در واقع حمایت صـورت مـیگیـرد و مباحث نوین مدیریت کیفیت در آنها رعایت نمیشود. به استثناء دو پارک ملی خجیر و سرخه حصار در اسـتان تهـران کـه دارای طـرحهای جامع پارکداری هستند در واقع بقیه این اکوسیستمهای طبیع به منزله اندوخته تلقی شده و بهـرهوری پایـدار از آنها انجام نمیگیرد. از اینرو برای حل بنیادی مشکلات بحرانی محیط زیست میباید دیدگاه های کلان و زیربنایـی توسعه منطبق با قانونمندیهای حفاظت محیط زیست طراحی شود و هرگونه سیاستگزاری و برنامهریزیهای توسعه اقتصـادی، اجتماعی و فرهنگی آینده کشور بر شالوده حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی و بهرهوری خردمندانه از این منابع با نگرش ایجاد تعادل و تناسب بین قانونمندیهای محیط زیست و توسعه پایدار صورت گیرد.

منابع مورد استفاده

بحرینی، ح. 1378 .تحلیلی بر سازمانهای غیر دولتی محیطزیستی در ایران. هشتمین همایش سیمای زن در جامعه. 35-41

رهنمایی، م. 1371 .توانهای محیطی ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران211ص.

کوهن، ن. 1376 .شاخص شناسی در توسعه پایدار. موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی. 25 ص.

مخدوم، م. 1376 .حمایت و حفاظت از محیط زیست. کتاب طبیعت. موزه آثار طبیعی و حیات وحش ایران. 14 – 17.

مشـبکی، ا. 1380 .نهادیـنه کـردن نـوآوری در سـازمان. سـازمان مدیریت و برنامهریزی کشور. مرکز آموزش مدیریت دولتی.

تهران، 244 ص.

یارمند، ح. 1376 .تنوع زیستی. کتاب طبیعت. موزه آثار طبیعی و حیات وحش ایران. 42 - 51

- Bloom| b. 1989. Human Charactristics and School Learning. New York| Mcgraw-Hill

books Company.

- Crowfoot| J & Bryant J. 1980. Environmental Advocacy: An action Strategy for Dealing

with Environmental Problems. Journal of Environmental Education| Vol. 11| No. 3| spring|

41-61.

- Clark| J. 1991. Democratizing Development: The role of Voluntary Organizations. London|

Earthscan publications.

- Clark| J. 1993. The State and the Voluntary Sector. Human resources and Operation Policy

Working Paper| No. 12. Washington: World Bank. 23-44.

- Goodwin| H. 1995. Tourism and the Environment. Biologist 42(3): 129-133.

- UNDP| 1990. Discussion Paper. Grassroots Participation: defining new realities and

Operationalizing New Straregies.

- UNESCO| 1995. Revision of the Directives Covering UNESCs Relations with International

Non-Governmental Organization. General Conference| 28 th Session| Paris| 1995| 28c/43-52.

- Walberg| P. 1974. Evaluating Educatioal performance| mcCutchan Publishing Corporation|

California.