تضاد و تعارض در اینترنت

ناهمسازی و تضاد در زیرساخت جهانی اطلاعات

نویسنده : پیتر گلدینگ( olding G Peter)

استاد جامعهشناسی و رئیس بخش علوم اجتماعی دانشگاه لوف بارو انگلستان

کلید واژه ها: تعارض اینترنتی،دموکراسی الکترونیکی، فردگرایی سابیرنتیکی، تنگناهای رایانه ای

همین امروز آغاز کن تا آینده را فراچنگ آری. اینترنت این جاست و دارد اتفاق میافتد، هم امروز از آینده بهره برگیر (نقل از یک آگهی در فایننشنال پرس انگلستان، مارس 1998(

اینترنت دارای مشکلاتی است که اغلب گریبانگیر منابعی است که درمالکیت همگانی قراردارند: استفادهی نادرست بالقوه، مسایل امنیتی و نوعی فقدان ساختار(نقل از اطلاعیهی مطبوعاتی اتحادیهی بینالمللی ارتباطات دوربرد، اکتبر 1998(روزگاری که به نظر میآمد اینترنت بیرون ازقوانین سرمایهداری قراردارد دیگر کم و بیش به سرآمده است.(نقل از هات وایرد، 12 مارس 1999(

منتقدان اجتماعی ترقیخواه به طبع بدبیناند،آنها بارها شاهدبودهاند که به سبب حرص وآزشرکتهای سرمایهداری و شکست و ناکامی سیاسی، وعده و وعید تقسیم نعمتها و مواهب بر باد رفته است، اما امید همچنان برجای میماند و با آمیزهای از سادهدلی، عزم راسخ، کوشش صادقانه پرورش مییابد؛ یا بنا به لطیفهی کوتاه گرامشی با بدبینی عقل و خوشبینی اراده. هیچ چیز بیش ازدگرگونیهای فنی نمیتواندامیدجاودانی به پیشرفت را بارورکند.درده ههای اخیر،پیدایش نیروهای ارتباطی با شتاب و انعطافپذیری غیرقابل تصورمجدداً بصورت پایهای برای بازنویسی خیالآمیز تاریخ آینده درآمده است. درسالیان اخیر،تلویزیون چریکی،ویدئوی محلی، [برنامه هایی که برای تهییج افکارعمومی به لحاظ اجتماعی وسیاسی ساخته میشود] و نیزرادیوهای دوسویه همگانی همه و همه امیدگذرای تأمین مواد و مصالح الکترونیکی را برای تنوعجویی و دگراندیشی عرضه داشتهاند.با این همه، هر یک از این ابزار به عنوان یک وسیلهی مؤثردگرگونی اجتماعی ازبین رفتهاند. درنظر مورخانی که با تاریخچهی اختراع دستگاه چاپ،پیدایش روزنامه،یا بنگاه های سخنپراکنی آشنایی دارند جای تعجب نیست که نوآوریهای فنی دردستگاه ستم و نابرابری ادغام شوند. با اینهمه هنگامیکه سرمایهداری دراواخر قرن بیستم به چیزی شبیه به مرزانتقالی رسید،این احساس که توانایی چشمگیر و بی سابقه تکنولوژیهای مبتنی برکامپیوترهای جدید ممکن است چیزی یک سره متفاوت باشند باردیگر آتش زیر خاکستر خوشبینی رادیکال را شعلهور ساخت.

آخرین منبع چنین خوشبینیای پیدایش اینترنت است؛و اینترنت گسترش تصاعدی سلسلهای از شبکه های کامیپوتری است که فرهنگ،گزافهگرایی بیپایان رسانهای، ادبیات فزاینده وحتی نوع یا ژانرآغازینی از فیلمها و داستانپردازیهای آینده گران خاص خود را ابداع کرده است. سرانجام به نظرمیرسدکه رویای عرضه الکترونیکی آرمانهای جفرسونی دردسترس ماست.چنانکه سیاستمدارانی چون تونی بلر در انگلستان و الگور درایالات متحده تلاش میکنند تا به صورت آیندهگران سیاست عصر رایانه درآیند. هیچ کس فرصت بهرهگیری ازچنین تحولی را از دست نمیدهد، حتی نیوت گینگریچ هم به ما اطمینان میدهد که این عصر جدید،انقلابی درکالاها و خدمات در پی خواهد داشت که اکثریت مردم را توانمندخواهد کرد و وضع آنان را بهبود خواهد بخشید (به صف اکثریت توجه کنید: حتی آیندهگرایان نیز هوای «داو» شرطبندی خود را دارند).

اینها کافی است که آب دهان آدم را راه بیندازندگرچه گینگریچ در ادامه میگوید که ایالات متحده میتواند با پیشگام شدن در تغییر و تحول کالاهای جدید، خدمات، سیستمها، استانداردهای مربوط به یک انقلاب تکنولوژیک، سودهای هنگفت به دست آورد. دراین مقاله سعی برآنست تا از پیامدهای رشد وگسترش اینترنت ارزیابی گستردهتری ارائه شده ودرکناربرخی ملاحظات مربوط به نابرابری اطلاعاتی جهانی بررسی گردد.

اعجوبه ها و سودهای خالص

تاریخچهی اینترنت و در واقع به طور کلی تاریخچهی صنعت کامپیوتر، افسانهی دلکشی است که در عالم صغیر رویای آمریکایی میگنجد: داستان اینست که مردان جوان پرجنب و جوش و مبتکری درحیاط خلوت خانه ها و یا در انباریها نیروی محرکی را تشکیل میدهند که صنعتی را به راه میاندازد که آغازگر ورود ایالات متحده به عصر اطلاعات است. این سوداگران فنی که چیزی برای خطرکردن ندارند جزاندکی دلار،جز رویا،جز چند وسیله و ابزار قرضی و جز اعجوبگی فنی، به هیأت کارنگیها، هرستها، ادیسونها، دوپونها و راکفلرهای جدید دوران رایانه درمیآیند.اکونومیست رشد و گسترش اینترنت را نه حسن تصادف و یا پیروی از مد روز بلکه پیامد قدرت مهار نشدهی خلاقیت فردی میشمارد.اگر این اتفاق درحوزهی اقتصاد رخ دهد نشانهی پیروزی بازارآزاد بر برنامهریزی متمرکز،در عرصهی موسیقی چیرگی جاز بر باخ، درحوزهی سیاست برتری دموکراسی بردیکتاتوری به شمارمیآید.این نمایشپردازی نیز مانند بسیاری از داستانهای اساطیری هستهای از حقیقت در بردارد.آرمانهای پیشتازی که در رشد و گسترش اولیهی اینترنت سهیم بودند به قسمت زیادی از فرهنگ اینترنتی کمی آب و رنگ هیچیوار داده است؛ در همان حال که شبکه های کامپیوتری خود را به شعارهای عصر جدید غرب آمریکا، شمینیسم تکنولوژیک و ایفای نقش جهانهای شگفتآور میآرایند. اینها خیالات واهی است؛ اما از همان آغاز مطرح بوده است و جای تعجب نیست که دوستدارانی چون راینگلد با حسرت اعلام خطر میکنند.او میگوید «هنوزبرای مردم سراسرجهان امکان این هست که بکوشند که این قلمرو نوین گفتمان حیاتی بشری به روی شهروندان این سیاره باز بماند،پیش ازآنکه کله گنده های سیاسی و اقتصادی آن را بقاپند، سانسورش کنند، معیار و اندازهای برایش معین کنند و از نو آن را به ما بفروشند. این جا راینگلد بیش ازآنکه انتظار داشته باشد امیدواراست.با این همه،سرچشمهی پیدایش اینترنت را نباید درحیاط خلوت خانه های این اعجوبه ها جست.زندگی اینترنتی در سازمانهای طرحهای پژوهشی عالی پنتاگون آغاز شد.نیاز به شیوهای که بتواند پژوهشگران کامپیوترهای نظامی را به یکدیگر پیوند دهد به پیدایش فنی میانجامد که توانست داده های انتقال یافته را به بسته یا بلوک تقسیم کند. چنین فنی هم امنیت داده ها را میسر میساخت(بخشهایی ازپیامها را نمیتوان گوش ایستاد)و هم سالم ماندن آنها را تضمین میکرد)حتی حمله های اتمی تنها میتواند به بخشی از یک شبکه اصابت کند به نحویکه بخشهای دیگر دست نخورده میمانند و زمام کار را به دست میگیرند). آزمایشهای اولیه در اواسط ده هی شصت میلادی هم زمان بود با کارهایی که در آزمایشگاه ملی فیزیک در انگلستان انجام میپذیرفت. هنگامی که آرپنت از چهارگره درسال 1969به حدود یکصد گره در1975افزایش یافت، به سازمان ارتباطات دفاعی تحویل شد.درده هی 1980شبکه های دانشگاهی در سایهی پشتیبانی بنیاد ملی علوم گسترش یافتند.

ان.اس.اف. نت که بدین ترتیب بوجود آمددر 1990جانشین آرپنت شد. ازسوی دیگر،واگذاری شبکه های منطقه ای.ان.اس.اف به بخش خصوصی موجب پیدایش شالوده تجاری برای شبکه های به هم بستهای شدکه درآن زمان وجودداشتند و مبنای همهی رشد و گسترشهای بعدی شدند.همچنان که اینترنت تقریباً به طورتصاعدی گسترش مییابد، مجموعهای کاملاً تجاری ازسیستمهای اصلی ساخته و پرداخته میشود و جای سیستمهایی را میگیرد که پیش از این دولت ایجاد کرده بود. تأمینکنندگان خدمات اینترنتی تبدیل به شرکتهای عام بزرگ شده ویا درهم ادغام گشتهاند. درسال 1995کلیه محدودیتهای باقی مانده بر سر راه استفادهی تجاری از اینترنت از میان رفت. اریک اشمیت، رئیس کل فنی سانمایکروسیستمز، این موضوع را به سادگی چنین توضیح میدهد: تأمین خدمات برای مشتریان عبارت است از کاربرد مرگبار اینترنت.از نظرراس جونز، مدیر برنامه های دیجیتال اینترنت،(اینترنت عرصه پرباری برای کشف امکانات تجاری محسوب میشود) و یا اگر بخواهیم از اکونومیست نقل کنیم )اینترنت دیگر بالغ شده است). اندازهی اینترنت، به هر معنایی که بگیریم، تقریباً هر سال دو برابر میشود.علم حساب و اغراقگویی را به هم بیامیزید، آن گاه همهی ساکنان این سیاره با هم ارتباط خواهند یافت. شبکهی جهانی ورلد واید درسال 1989در مرکز پژوهشهای ذرهای اروپا ایجاد شد، اما تنها درسال 1993 اوج گرفت یعنی هنگامی که پس ازساخته شدن نرمافزارها در دانشگاه ایلینویز و سپس درجاهای دیگر «مرورگران» و رابطه های گرافیکی را به وجود آورد تا امکان پژوهش و بازبینی «صفحات» شبکهی جهانی ممکن شود. با ورود امکانات چندرسانهای برای اینترنت، تولیدکنندگان تجاری مرورگرانی چون نت اسکیپ یک شبه ثروتمند شدند.تا سال1995بیش از30هزار پایگاه اطلاعات در اینترنت به وجود آمد و از آن پس تقریباً هردو یا سه ماه دو برابر شده است و احتمالاً شماره های آنها اکنون افزودن برمیلیونهاست.

مهمترین دگرگونی درویژگی شبکهی جهانی افزایش شدیدپایگاه های تجاری بوده است.ب نا برارزیابی مؤسسهی فنی ماساچوست نسبت مراکزی که به استفادهی تجاری اختصاص دارند از416% درکل درسال1993،به50 %درکل دراوایل 1998افزایش یافته است.دریافت ماهیت کاربرد اینترنت عموماً میتواند از راه بررسی قلمروهای کاربردی آن صورت گیرد.

درسال 1994استفاده ازقلمروی تجاری“ Com“به عنوان رایجترین نام جایگزین قلمروی آموزشی “edu“شده بود؛ و این زمانی بود که شرکتها کشف کردند که شبکه چیزی بیش از یک پاتوق اعجوبه ها است.نت ورک ویزاردز در بررسی خود در ژانویهی1996 نشان میدهد که 4/9 میلیون کامپیوتر میزبان به اینترنت متصلاند که از این تعداد، قلمروی تجاری“ com “به تنهایی گستردهترین قلمرو را به خود اختصاص داده است و از مجموع قلمروهای علمی / آموزشی edu “و دولتی “gov“ نیز وسیعتر است.

کلهگنده ها وارد گود میشوند

در اواسط ده هی1990 دو ویژگی شرکتهای بزرگ دربخشهای ارتباطات دوربرد واطلاعات جلوهای چشمگیر دارد.نخست آن که موج عظیمی از ادغامها، الحاقها و یا تشکیل شرکتها رخ میدهد.دوم آنکه فعالیتها گوناگونی و تنوع مییابند.هردوحرکت همانطورکه روند تجاریسازی اینترنت جدیتر میگردد، طراحی میشوند تا شرکتهای عظیم را در موقعیتی برتر قراردهند.بنا بر بررسی براودو بیوا سوشییتس در1995 میزان ادغامها و دادوستد شرکتها درصنعت تکنولوژی اطلاعات 57 %افزایش یافت و قیمت معادلات انجام شده به 143 میلیون دلار رسید. شرکتهای تکنولوژی اطلاعات با همهی توش و توان خود درصدد رسیدن به جایگاه مهمی بودند که لازمهی رقابت در بازار بینالمللی است، درعین آن که به ویژه طالب نوعی از همیاری بودند که پیوند با شرکتهایی را مجاز میشمرد که به تازگی نظارت دولتی از آن حذف شده بود.بنابراین دلیل حضور در شبکهی جهانی نه به صورت مدروز تازه به دوران رسیده ها بلکه به صورت یکی از مقتضیات و ضرورتهای کسب و کار درآمد. این فعالیتها دراروپا بیشتر در عرصهی ارتباطات دوربرد،در ایالات متحده در بخش سمعی بصری، درژاپن درصنایع الکترونیک متمرکز بوده است. آلمان بزرگترین بازار ارتباطات دوربرد است و تاکنون دراین زمینه ادغامهایی با شرکتهای آمریکایی(تیسن ـ بل ساوت) و شرکتهای انگلیسی (ویاگ اینترکام بیتی و با کیبلاند و ایرلس) صورت داده است.اتحادیه های اخیر در بخشهای سمعی بصری همکاریهایی با او.ژ.س. فرانسه وفوکس قرن بیستم و نیز قرارداد تولید مشترک میان تلویزیون فرانسه و تایم وارنر را دربرمیگیرد.روند گستردهتر ادغامهای عظیم دربخشهای سمعی بصری شامل تصاحب ام.سی.ای. از سوی شرکت کانادایی غولآسای شراب و نوشابهسازی سیگرم نیز میشود که کنترل استودیوهای فیلمسازی یونیورسال را هم در دست دارد.نمونه های دیگر این ادغامها عبارتاند از خرید سهام ترنر برودکستینگ از سوی تایم وارنر، خرید کپتال سیتیز(که شبکهی ای.بی.سی.را نیزدرخوددارد) از سوی شرکت والت دیزنی وخرید شبکهی سی.بی.اس از سوی وستینگ هاوس.هنگامیکه پخش و توزیع به صورت اولویت بعدی امرتجاری شدن اینترنت در میآید رشد و گسترش سیاست ادغام عمودی، بخش سمعی بصری را درموقعیت اصلی وکلیدی قرارمیدهد.خرید سهام استودیوهای فیلمسازی پارامونت درسال1994ازسوی شرکت رسانهای غولآسای وایاکام (که کانالهای ام.تی.وی.را اداره میکند) به خوبی نشاندهندهی این نکته است. این ادغام عمودی ازبسیاری جهات ممکن است ازهمگراییهای پرسروصدای صنایع مربوط به ارتباطات دوربرد، کامپیوترو خبرپراکنی پراهمیتتر باشد.مورد اخیر بهرهبرداری تکنولوژیکی ازامری است که در وهلهی نخست باید آن را به صورت یک استراتژی مالی و اقتصادی در نظر گرفت.اینجا ناگزیر به برخی اسامی آشنای دیگر برمیخوریم.نیوزکورپورشن متعلق به روپرت مرداک با سرمایهگذاری مشترک با شرکت مخابراتی راه دور ام.سی. آی. درعرصهی خدمات اطلاعرسانی وارد این صحنه شد. از جملهی این خدمات اف.وای.آی آن لاین متعلق به ام.سی.آی.پست الکترونیکی، شبکهی دلفی متعلق به نیوزکورپ، بازیهای کامپیوتری است.همزمان، شرکت مایکروسافت با عرضهی مایکروسافت نت ورک و اجرای طرحهای آزمایشی در بخش سمعی و بصری از طریق خرید سهام شرکت دریم ورکس و همکاری با شبکهی ان.بی.سی. و کسب مجوز تکثیر بازیهای ویدئویی آغاز به کار کرد.

به این ترتیب رویای دستیابی به دموکراسی جفرسونی از راه فیبرهای نوری فقط به فرصت صرفهجویی بیست دقیقه راهپیمایی تا محل کرایه ویدئو تبدیل میشود.به دشواری میتوان این وعده و وعیدهای مرداک را با واقعیت تطبیق داد که چنین اقدامی «میتواند میان منافع اجتماعات گوناگون پلی بزند، فرصتهایی برای برقراری ارتباط و رشد و گسترش آن بیافریند و تجربهی روزانهی افراد را از هر دست و طبقه، پربار سازد.بر این اساس، شرکتها میتوانند برای بازاریابی سه نوع کالا از شبکه بهره بگیرند:

فرآورده های تولیدی خود، دسترسی به شبکه، تبلیغات.استفاده از شبکه برای بازاریابی به تازگی آغاز شده و با مشکلاتی مدام به ویژه عدم امنیت در پرداختها، همراه است. مشکل عمدهی تبلیغات سرشماری دقیق تعداد مخاطبان است که هم اکنون این موضوع مورد توجه ویژه قرار گرفته است. تاکنون چند بار به پایگاه شما «سرزده» و یا از آن استفاده کردهاند؟

به رغم این بیاطمینانی، نرخ تبلیغات در حال تثبیت شدن است.پایگاه های همه پسندی مانند پلی بوی برای عرضهی یک اتصال به اندازهی یک تمبرپستی به صفحات خود، مبلغی تا حدود صدهزاردلار طلب میکند. در انگلستان، الکترونیک تلگراف برای نمایش هفتهای یک اتصال دکمهای بر روی صفحهی نمایش خود مبلغ بیستوپنج هزار پوند درخواست میکند.پلی بوی ادعا میکند تا نوامبر1995روزانه بیش از سه میلیون بار به پایگاه آنان، «سرزده» اند. جاناتان نلسون، مدیرکل شرکت تخصصی اُرگنیک آن لاین، میگوید:(ما به پایگاه های اطلاعات به منزلهی وسیلهای برای تجمع چشمهایی مینگریم که میکوشند تا مردم را به این عرصه بکشند و تجربهای به آنان عرضه کنند.)

هدف، جلب افراد مناسب به جایگاه هایی است که با توجه به عناصر دقیق جمعیتشناسی معین شدهاند». برای شرکتهایی که در زمینهی سرگرمیها فعالاند این روش مستقیمتر است.سی.ان.ان. آن لاین داستانهایی را برمیگزیند که نظر به مردان جوان طبقه بالا دارد.ارایهی چنین خدماتی این امکان را فراهم میآورد تا این شرکتها بتوانند مشتریان خود را بفریبند و از ارایهی خدمات اضافی به آنان که فراتر ازخدمات رایگان اصلی است سود ببرند.

تنگناهای رایانهای: تضاد و تعارض در اینترنت

خریدسهام از سوی شرکتها و تجاری کردن اینترنت میتواند به آسانی به شکستطلبی فرسایندهای بینجامد و بدین نتیجه برسدکه نیروهای همچنان مهاجم«بازارآزاد»تکنولوژی بالقوه ورهایی بخش دیگری رابه محاصرهی خود درآوردهاند.اما اینترنت در این مرحله ازرشد وگسترش خود،نمود آشکار آن دسته ازانتخابها و تضادهایی است که دربطن هر موقعیت حساس سیاسی وجود دارند.چهار قلمرو اصلی زیر روشنگر وضعیت نامطمئن و فرصتهای موجود است.

کاربرد اجتماعی یا سازوکار بازار

خصوصیات دوگانهی ذاتی ارزش مصرف و ارزش مبادله عمیقاً دررشد وتکامل سیستمهای ارتباطی مانند اینترنت ریشه دارند.حتی ناپیگیرترین شبکهگردان پس ازگذشت و گذارکوتاهی درشبکه با نمونه هایی ازپتانسیل کاملاً مترقی تکامل اجتماعی آن روبهرو خواهد شد. در سال 1990 در لندن، مک دونالدز ادعانامهای علیه پنج آنارشیست ابلاغ کرد؛ بر طبق این ادعانامه این پنج آنارشیست با انتشار یک جزوه به طرزی ناخوشایند با آشکار ساختن جزئیات اعمال وشیوه های استخدامی این شرکت غولآسای غذایی نسبت به آن هتک حرکت روا داشته و روشهای کشت و تولید مواد غذایی آن را مورد تردید قرار داده بودند.این محاکمه ابعادی دیکنزی به خود گرفت؛ دو تن ازمدعیان، یکی پدر بیهمسر و بیکار و دیگری باغبان سابقی که اکنون در مشروبفروشی کار میکند، اثبات کردهاند وکیلان دعاوی، خودآموخته و خستگیناپذیری شدهاند که ماجرای بیپایان و آزاردهندهای را برای شرکت مک دونالدز دنبال میکنند. این شرکت به رغم فروش کل خود که بالغ بر26میلیارد دلار میشود و استفاده از گروه مشاوران حقوقی خود که روزانه ده هزاردلار هزینه برمیدارد، نتوانسته است این دو تن را در طولانیترین محاکمهی غیرنظامی تاریخ انگلستان شکست دهد.یکی از مهمترین حمایتهایی که از متهمان به عمل آمدایجاد یک پایگاه اینترنتی بود که به مدد آن میلیونها رویدادی که نشانگرنقطه ضعفهای مک دونالدز بود شرح و بسط داده شد وتمام مقالات انتقادی یا کارتونی که در این مدت تهیه شده از طریق الکترونیکی در اختیار گستردهترین مخاطبان قرار گرفت. نمونه هایی از این دست بیشمارند.بررسیهای انجام شده گواه آن است که درخواست برای کسب اطلاعات برروی شبکهی جهانی بالاست و درحقیقت بیش از درخواستهای مربوط به برنامه های سرگرمکننده است. در نظرخواهی شرکت هریس درسال 1994آشکار شد که 63 درصد مصرفکنندگان خواهان اطلاعاتی دربارهی دولت یا بهداشت یا دیگرموضوعات مربوط به خدمات عمومی هستند. تقریباً سه چهارم خواهان اخبار سفارشی، تنها40 %علاقهمند به دسترسی به فیلم روی اینترنت و به مراتب کمتر از این تعداد خواهان خرید کالا از راه دور بودهاند.پس چرا سیاست شرکتها درست در جهت مخالف است؟

زیرا همان طور که هوارد بسر اشاره میکند تنها میتوان گفت «این صنعت معتقد است که در درازمدت اثبات میشود که این دسته از خدمات سودآورترند». پرسش اینجاست که عرضه یا تقاضا، کدام سبب رشد و گسترش اینترنت خواهد شد؟شرکت آوم،مشاوران یوروپیین کامیشن، تخمین میزنند که درسالهای آتی،خدمات چند رسانهای شبکهای درشمال غرب اروپا 42 %از درآمد خود را از راه ارایهی برنامه های سرگرمکننده و پورنوگرافی کسب خواهد کرد و تنها 11 %این درآمد از راه خدمات اطلاعاتی به دست خواهد آمد.وقتی که ویاکام، شرکت پارامونت را به 10میلیارد دلار خرید بسیاری درعاقلانه بودن این معامله شک کردند زیرا این مبلغ17برابرارزش نقدی شرکت پارامونت بود؛ اما تلویزیون پارامونت و انبار فیلمهای آن با یافتن کانالهای پخش اضافی،حق اشتراک مصرفکنندگان جدید ومخاطبان گسترده برای تبلیغات، منبع پرارزشی برای بهرهبرداری فراهم میآورد. همزمان با اتحاد مایکروسافت و ان.بی.سی. برای تهیهی برنامه های تلویزیونی بیست و چهار ساعته و اخباراینترنتی، دیگر شرکتهای خبرپراکنی نیز به اینترنت هجوم آورند. تا مارس 1996 حدود سیصد هزار صفحهی اصلی روی شبکه از لغت «تلویزیون» به عنوان کلید واژهی خود بهره میجستند.

ادغام یا حذف

نخستین رویاپردازان شبکهای، جهان الکترونیکی مرتبط با همی را در نظر داشتند که در آن اجتماعات واقعی در یک کمون رایانهای جهان نسبت به هم پشتیبانی و صمیمت متقابل نشان میدهند.در این رویاپردازی به خلاف ساختارهای کهن سلسله مراتبی عمودی، ساختار اطلاعاتی افقی خواهد بود. درمجادلات بحثانگیز دربارهی سانسور وپورنوگرافی برروی شبکه به حق به مسألهی حذف و طردزنان از این جدیدترین «بازیچهی پسربچه ها» توجه شده است.نمونه های اسفناک فحاشی فراملی ازطریق شبکه های،ورود تبلیغاتچیهای ناخوشایندی مانند «پیمپس.آر.یواس«آنلاین به اینترنت، پایه و اساس منطقی انتقادهای کسانی چون دیل اسپندر را فراهم آورده است.اسپندردرکتاب غرغر کردن درشبکه میگوید،ماهیت جنس پرستانهی خطوط و یا ایستگاه های گپزنی ونیزذات مردسالارانهی رشد و گسترش آنها سبب حذف زنان ازشبکه گشته است؛اما احتمالاً بهای این وسایل و ابزارسهم اساسی تری درپیدایش این شکاف وحذف و طرد افراد دارد.امرتثبیت وتحکیم ساختار بازار ناگزیرهمان الگوهای حذف و تمایزگذاری موجود در تکنولوژیهای پیشین را تکرار میکند.دستیابی به اینترنت مستلزم داشتن کامپیوتر سطح بالا، داشتن خط تلفن و مودم، است. در انگلستان بسیاری از خانواده های تنگ دست حتی به تلفن نیزدسترسی ندارند؛ حال آنکه فقط بهای سختافزار برای شروع حدود، بیستهزار دلار میشود که این مبلغ به مراتب بیش از سرمایهای است که احتمالاً این گونه خانواده ها هرگز نخواهند داشت.

هزینه های اتصال به شبکه که درحال حاضر با پرداخت ماهیانه حدود27دلار به شرکتهایی مانند کامپیوسرو.... امکان پذیر است مبلغ کلانی نیست؛ اما تقریباً معادل یک چهارم مقرری ماهیانهی تأمین اجتماعی برای یک نوجوان است. بررسیهای اخیر نشان میدهد که سطح خرید کامپیوترهای خانگی به حداکثرخود رسیده است؛نرخ افزایش آن درسال 1995 درایالات متحده تقریباً صفر بود.

بیشتر اقلام فروش رفته به جای آنکه در میان مشتریان جدید پخش شود در اختیار آن دسته از صاحبان فعلی کامپیوتر قرار گرفته است که میخواهند وسایل و ابزارخود را بهبود بخشند؛ و این جاست که شکافهای موجود عمیقتر میشوند.دلایلی در دست است که بر این روند صحه میگذارد. نیکلاس نگروپونته، رئیس ام.آی.تی.میدیا لب که خیالپرداز دوران رایانه هاست، این روند را چنین ارزیابی میکند: «برخی نگران شکاف اجتماعی میان بهرهمندان اطلاعات و بیبهرهگان ازاطلاعات، میان داراها و ندارها و میان جهان اول و جهان سوماند؛ اما شکاف فرهنگی واقعی شکاف میان نسلها خواهد بود». ولی سخنان وی نادرست است.دور لاکر در بررسی خود نشان میدهد که بخش اعظم کاربران اینترنت مردان طبقه متوسط 25 تا 34 سالهاند، اما بررسی دیگر درسال 1995در انگلستان از سوی ان.اُ.پی. نشانگر آن است که یک سوم کاربران 35 تا 54 ساله و یک سوم آنان زن هستند.درآمد،وجه عمدهی تمایز میان کاربران است.درآمد سالیانهی حدود یک سوم از آنان بیش از بیستو پنج هزار پوند است.خوانندگان فایننشنال تایمز بیش ازدیگران بر روی شبکه حضورداشتند. نیلسن به پژوهش گستردهتری در ایالات متحده و کانادا دست زد ودریافت که کاربران شبکهی جهانی درآمدهای بالایی دارند(درآمد25%ازآنان افزون برهشتادهزاردلار است).نیمی ازآنان مشاغل حرفهای ومدیریتی دارند و دوسوم دارای مدارک تحصیلی دانشگاهیاند

پیدایش کالاهای ارتباطی جدیدباگسترش فزایندهی نابرابری درآمدها مصادف شده است. درانگلستان دگرگونیهای بازارکار،سیاستهای مالیاتی ورفاهی دوران تاچر،بازسازی و تباهی صنعتی،نظامی ازنابرابریها پدید آوردهاند که در این قرن بیسابقه بوده است؛ اما این پایه و اساس ارتباطات اجتماعی نیست.دهکدهی جهانی به بازار رایانهای بدل شده است.همینکه ارتباطات به بازارکشیده میشود،نابرابریها گسترش یابندهی اقتصادی تبدیل به نابرابریهای فرهنگی و سیاسی میگردند.حتی همان گونه که اخیراً دیوید کلاین در مجله های وایرد که مبلغ گزافهگوی تکنولوژی است مینویسد: (ممکن است آینده تنها برای اقلیتی ازما که مرفه،انعطافپذیر، دارای تحصیلات عالیاند به سرزمین اعجابآور فرصتها تبدیل شود؛ اما درهمان حال امکان دارد برای اکثریتی از شهروندان ـ یعنی برای بیچیزان، محرومان از تحصیلات دانشگاهی، به اصطلاح آدمهای زیادی ـ دوران تیره و تار رایانهای فرا رسد)

گوناگونی یا ادغام

رویای دیگر پیشتازان کامپیوتر آن بود که به این وسیله زمینهی پیدایش سرمایهگذاری ـ مخترع فراهم آید، بدین معنا که شبانه یک هزارمیلیونر بتوانند اززمین برویند و هرکسی بتواند هم تولیدکننده باشد و هم مصرفکننده.تازه مگرنه آنکه خود «وب» به دست یک مهندس نرمافزار که درگوشهی آزمایشگاهی در سویس به کار گِل مشغول بود اختراع شد. در ضمن نرمافزاری که شبکه را به شدت تقویت کرد حاصل کار گروهی از دانشجویان دانشگاه ایلینوئیز بود و یا آنکه مارک اندریسن، مخترع نت اسکیپ، محبوبترین«مرورگر» شبکه،در اوایل بیست سالگی خود بیدرنگ به یک میلیارد بدل گشت.جز این حتی ورود شرکتهای غولپیکر به این عرصه نیزهمانندموارد یاد شده یک دست و یکنواخت نبوده است.تا فوریهی 1996 نیوزکورپ و آنلاین ونچر متعلق به ام.سی.آی. همچنان داشتند کارکنان خود را اخراج میکردند و هیئت مدیره نیز غزل خداحافظی میخواند. ای.تی.اند تی. یکی از شرکتهای غولپیکری است که پیاپی عدهای از مدیران ارشد خود را به هنگام ورود تردیدآمیز و ناموزون خود به این بازار جدید از دست داد. ای ورلد متعلق به شرکت اپل و دلفی متعلق به مرداک نیز به این مجموعه تعلق دارند.اما نکته اینجاست که شرکتهای غولپیکرمیتوانند ازعهدهی اشتباهات خودبرآیند وآنها راجبران کنند و همانطورکه مراقب فرو افتادن شهابهای بخت خود بر اطراف کسب و کار و تجارتاند به محض اطمینان یافتن از خیز برداشتن دوبارهی آنها، سرمایهی سوداگری خود را به آن سو انتقال دهند و بگذارند بازیکنان اندک مایهی این بازی، هزینه های آغازین و مخارج راهاندازی و یا هزینه های پژوهشی و گسترش آنها را جذب کنند. ممکن است ماهیت به اصطلاح بوتیکی این بازار جدید با تأکید برانعقاد قراردادهای فرعی وحضور تجارتهای خرد انعطافپذیر، این شرکتهای عظیم را به مبارزه فراخواند؛ اما قسمت عمدهی این بازار همچنان در دست همان شرکتهای غولآسا باقی خواهد ماند.

دموکراسی الکترونیکی یا فردگرایی سایبرنتیکی

همین چندی پیش پیدایش تلویزیون کابلی و ورود قریبالوقوع شبکهی کامپیوتری، هیجانهای توقعآمیزی را دربارهی عصرنوین طلایی(دموکراسی از راه دور)برانگیخت. از قرار رأیدهندگان به اربابان سیاسی خود دسترسی مستقیم میداشتند،همهپرسی الکترونیکی ساز و کارمکرر برای مسولیتپذیری وسیاستورزی دموکراتیک را فراهم میآورد وکسب اطلاعات سیاسی برای شهروندان بی هیچ حدو مرزی و درنگی امکانپذیر بود. در ضمن دموکراسی رایانهای از نوع آتنی آن در میان ناظران شکاک خاطرهای را زنده میکرد و سبب میشد به یاد آورد که در آتن زنان و بردگان از نظر سیاسی صدایی نداشتند. در دموکراسی سایبرنتیکی نوین نیز وضع به همین منوال بود. همانطورکه کلیفورت استال درمقاله شکاکانه و درخشان(حقهبازی سیلیکونی)خاطرنشان میکند، تا فرا رسیدن این عصر طلایی«تنها کسانی حق بهرهمندی ودسترسی به شبکه خواهندداشت که از سواد فنی برخوردار باشند».بدین سان بخش محدودی از جمعیت که به پایگاه اطلاعات اینترنت متصلاند و چنین مینماید که شمارشان نسبت به کل جمعیت،سخت رو به کاهش میگذارد، تنها کسانی خواهند بود که از امتیاز دسترسی به جهانی سیاسی بهرهمند خواهند شد؛ بدین ترتیب این جهان از دسترس کسانی که از لحاظ تکنولوژی فقیرند دور است. از این گذشته، ویژگی و سرنوشت سیاست چنان که در این سناریوها پیشبینی شده است ماهیت دموکراسی را از اساس دگرگون میسازد،همانطورکه استال اشاره میکند امکان این گفتوگوی الکترونیکی دلایل وجودی معتبرحکومت نمایندگی را از میان برمیدارد؛ زیرا وقتی هر یک از ما بیدرنگ بتواند درمورد هر موضوعی رأی بدهد دیگر نمایندگی چه معنایی دارد!اینجا نیروی بالقوهای برای فردی ساختن بنیادی سیاست درمیان است.

در دموکراسی رایانهای نقش سازمانهای نمایندگیکننده و میانجی ماننداتحادیه های کارگری،گروه های محلهای، احزاب سیاسی و گروه های فشار تضعیف میشود در نتیجه چنانکه دو تن ازتحلیلگران هلندی،ون دو وانک وتاپس میگویند:«هرگاه سازمانهای نمایندگیکننده ازمیان برود و «خلایق» بتوانند عملاً گردهم آیند نوعی دموکراسی مستقیم مبتنی بر همه پرسی معقول مینماید».اماپش فرض دسترسی همگانی،که توهمی بیش نیست،نیز بر افسانهای دربارهی ماهیت کنش متقابل استوار است. خریدخانگی از راه شبکه خیزی برنداشته است زیرا مردم میخواهند آن چه را میخرند ببینند و لمس کنند و با فروشندگان این کالاها ارتباط برقرار کنند.گرچه هنگامی که سیستمها پیچیدهتر، دقیقتر و ایمنتر میشوند دراین امرتغییری دست میدهد.کنش متقابل درشبکه به هیچ رو برای بحث و گفتگو و تأثیرگذاری دموکراتیک سازوکارمناسبی نیست و به گفتهی ریشخندآمیز هواردبسربه پاسخگویی به پرسشهای چندگزینهای ووارد ساختن شماره های کارتهای اعتباری یادداشتهای الکترونیکی تقلیل مییابد.بدین سان ممکن است تفرد،دسترسی نابرابر،جدا نگه داشته شدن ازروند رأیگیری به همان اندازه که پیامد سیاستورزی شبکهای باشد حاصل بازار الکترونیکی نیزباشد.

سرانجامی نه چندان جهانگیر

نابرابریهای الکترونیکی درحال ظهور زادهی شبکهی جهانی،ادغام تجاری آن بازتاب اقتصاد سیاسی بنیادین همهی تکنولوژیهای ارتباطی پیشین است.این امرتمایز و تفکیکی دوگانه چه درسطح ملی و چه درعرصه بینالمللی پدید میآورد.چنانکه گذشت برای استثمار تجاری دسترسی به ذخایر ومنابع فراوان تنها درصورتی ارزشمند است که بتواند از راه ساز وکار قیمتها این دسترسی رامحدودکند. به سخن دیگر،باید برای ورود مصرفکنندگان ونیزتولیدکنندگان به بازار کمبود،ساختگی پدید آورد و مانع ایجاد کرد.این سناریو به صورت حکمی جهانگیردرمیآید.

در واقع ده هی1980برای دو سوم ازمردم جهان که درتنگدستی به سر میبرند«ده هی از دست رفته»به شمار میآید.در آغاز این ده ه حدود شصت درصد جمعیت در کشورهایی میزیستند که درآمد سرانهشان کمتر از10 %متوسط درآمد سرانهی جهان بود.هنگامی که ده هی 1990 فرا رسید برخی از این کشورها از منجلاب فقر و تنگدستی بیرون آمدند؛ اما وضع اقلیت اندکی از کشورها دگرگون شد و عمدتاً به «کشورهای تازه صنعتی شدهی» آسیای شرقی محدود ماند.در همان حالیکه سیل کمک با شتاب به سوی اقتصادهای درحال تقلای اروپای شرقی سرازیربود(انگیزهی فرصتطلبیهای تجاری و هشدار ایالات متحده دربارهی بیثباتی سیاسی، ناشی از اقتصادهای از هم پاشیده و خلاء قدرت بود) کشورهای دیگر به ویژه کشورهای فقیر آسیا و آفریقا همچنان که نگران بدهیهای فزاینده و کاهش قیمت مواد اولیهی خود بودند به توصیه های آزارنده دربارهی «اصلاح و تعدیل ساختاری» گوش میسپردند.

ترکیب سیاست حمایت فزاینده ازصنایع داخلی درکشورهای شمال،کمکهای روبه کاهش،نرخهای واقعی بالاروندهی بهره، بدهیهای رشد یابنده هرچه بیشتر به بحران هر روزهی اقتصادهای جهان سوم دامن زد. در سال 2000 در همان حال که ما با شگفتی به جشنهای هزاره خیره بودیم و غرق تأمل در تجمل پرزرق و برق آینده رایانهای، نزدیک به یک میلیارد از مردم دنیا در فقر به سرمیبردند و تنها 15 % ازجمعیت جهان 70 %ازدرآمد جهان را تولید و مصرف می کردند.پس جای شگفتی نیست که قلمرویی که به اشغال کالاها و تجهیزات ارتباطی درآمده است آکنده از نشیب و فراز وشاخص آن قله های رفیع امتیاز وبهرهمندی در دره های عمیق فلاکت و محرومیت باشد.رای نمونه، تولید کتاب همچنان زیرسلطهی اروپا و ایالات متحده است.سلطهی ناشران چندملیتی انگلیسی زبان، به ویژه درزمینهی نشر کتابهای آموزشی،به عنوان دیرپاترین مشخصهی رسانه های بینالمللی نیز تداوم دارد.بیش ازنیمی ازتولید مطبوعاتی جهان همچنان در اختیار غرب صنعتی باقی میماند.برعکس، تنها 1 %ازنشرمطبوعاتی جهان، یعنی همان نسبت یک ده هی پیش، به آفریقا تعلق دارد.

رشد وگسترش خبرپراکنیها به منزلهی رسانهی سلطه دربیشتر مناطق جهان شتابان و چشمگیر بوده است.اروپا و آمریکای شمالی دو سوم از مجموع دستگاه های تلویزیون و رادیویی جهان را دراختیار دارند،هرچندکه اروپا فقط 9/14 %و آمریکای شمالی 2/5 %از جمعیت جهان را تشکیل میدهند. نکته چشمگیر در اینجا آفریقاست که باوجود آنکه 1/12 %از کل جمعیت جهان را تشکیل میدهد در این تصویر حضوری بسیار محدود دارد و سهم آن از کل تعداد رادیوها و تلویزیونهای جهان به ترتیب فقط 7/3 و 3/1 %است.وسعت شکافی که میان ثروتمندان و تهیدستان در«ده هی ازدست رفته»دهان گشوده است به روشنی تصویر میشود.سرانهی عناوین کتابهای انتشار یافته درکشورهای توسعه یافته بیش از8 برابرسرانهی کشورهای درحال توسعه است.

شکاف در سرانهی مطبوعاتی نیز به همین نسبت است.سرانهی رادیوی جهان توسعه یافته تقریباً 6 برابرسرانه رادیوی جهان درحال توسعه یافته وسرانه تلویزیون آن 9 برابرسرانهی کشورهای درحال توسعه است.البته تصویری که این ارقام به ظاهرنمودارمیسازند سرخوردگیهای ده هی هشتاد را نشان نمیدهد.اگر بار دیگر نگاهی به آفریقا بیفکنیم ـ با تعداد فقط 37 تلویزیون و172رادیو برای هر 1000 نفر ـ میبینیم که برخی از نقاط جهان تا کجا از قافله عقب ماندهاند.این ارقام در 1980 ،به ترتیب 17 و 104 بوده است. حال آنکه همین رقمها در ایالات متحده در1990 ،به 798 تلویزیون و 2017 رادیو سر میزند که این خود در این ده ه نمودار افزایشی بیش ازمجموع ارقام مربوط به آفریقا بود.

            به طور کلی درزمینهی ارتباطات دوربرد این شکاف بسیارعظیم است.به رغم فشارهایی که صندوق بینالمللی پول برای حذف نظارت دولتی وارد میسازد کشورهای آفریقایی همچنان بیش از پیش عقب میافتند. تکنولوژی و ساخت تجهیزات تلفنی هنوز عامل اساسی است.در آفریقای جنوبی برای هر 100 سفیدپوست 60 تلفن اما برای هر100سیاهپوست 1 تلفن وجود دارد(این رقم برای کل قارهی آفریقا برابر 6/1 %است) حکومت پسا ـجدایینژادی درآفریقای جنوبی تا تصحیح روندمذکور دربرابرخصوصیسازی مقاومت ورزیده است.درسال 1994 اروپا و آمریکای شمالی 69 %درآمدهای ارتباطات دوربرد جهانی را به خود اختصاص دادند، حال آنکه سهم آفریقا از این بابت فقط 1 %و از بابت خطوط تلفنی بینالمللی 2 %بود.

تابومبکی معاون ریاست جمهوری آفریقای جنوبی، در نشست هفت کشور بزرگ صنعتی درزمینهی اطلاعرسانی در 1995 با اعلام این که «نیمی از مردم جهان هرگز درعمرشان تلفن نکردهاند»، این موضوع را به طور جدی مطرح ساخت.مبکی میافزاید:(واقعیت این است که تعداد خطوط تلفن در منهتن نیویورک بیش از آفریقای زیر صحرا است).اینترنت این تصویر را فقط بسیار روشنتر تکرار میکند. در سال 1994حتی یک کشور کم توسعه یافته پیدا نمیشد که دارای شبکهی کامپیوتری باشد تا آن را مستقیماً به اینترنت مرتبط کند. شبکه های پیامرسانی فقط در پنج کشور کم توسعه یافته وجود داشت. بنابر برآورد انجمن اینترنت در سال 1994 برای هرهزار نفر هندی 002/0 نفر کاربر وجود داشت ،حال آنکه این رقم در سوئد به 9/48بالغ می گردید.بسیاری از ملتهای آفریقایی هنوز هم به اینترنت دسترسی ندارند حال آنکه کاربرهای احتمالی چنین شبکه هایی، برای مثال در زمینهی خدمات بهداشتی و آموزش الکترونیکی، بسیار زیاد است.آفریقا وان، یعنی همان فیبر نوری ارتباطی زیردریایی،که قرار است حلقه های ارتباطی به دور آفریقا پدید آورد در بهترین شرایط پیش از سال2010 تکمیل نخواهد شد و هنوز روشن نیست که سودآن نصیب شرکت ای.تی.اند.تی. ساب فارین سیستمز، سازندهی آن خواهد شد یا کاربران بالقوهی آن.هیچ کشور آفریقایی درمراحل توسعهی این طرح 6/2 میلیارد دلاری شرکت نداشته است. پیش از این خبرهایی دربارهی امکان بالقوهی «تکثیر جادویی تکنولوژیهای ارتباطی شنیده بودیم. با همهی این احوال چه بر سر «انقلاب ترانزیستوری» آمد؟

دربارهی تضاد و خوشبینی

هنوزروشن نیست که این نوآوریها چه معنایی در بردارند. درست همانگونه که تأثیرابزارهای جدیدکاملاًدوراز پیشبینیهاست.دستگاه ضبط صوت،امرتولید، تکثیر و انتشار آسان و ارزان موسیقی محلی و سبکهای مختلف آن را در بسیاری مناطق تسهیل کرد و همچنین به شکل غالب برای توزیع هر چه بیشتر صنعت موسیقی فراملیتی وهمه جاگیردرآمد. ضبط ویدئویی توانمندیها و امکانات سیاسی تازهای به کایاپو و دیگرگروه های سرخپوست حوضهی رود آمازون بخشید؛ اما در عین حال زمینهی ادغام کامل صنایع فیلم و تلویزیون این مناطق را در الگوهای بومی شدهی تفریحات غربی هموارساخت. هواخواهان پروپاقرص اینترنت آنرا ابزاری جهت ارتباطات افقی و استفاده از خدمات شبکهی جهانی اعلام میکنند، ابزاری که روابط را هم درسطح محلی وهم درمقیاس جهانی دگرگون خواهد کرد.با اینحال تجاری کردن اینترنت در اواسط ده هی 1990 در چشم ناظران سخت یادآور وعده و وعیده های تکنولوژیک گذشته است.

تضاد نهفته دراین تردیدها و امیدها جزیی ازسیاستگذاریهای بینالمللی است.البته کشاکش میان امکان بالقوهی دسترسی گستردهتر به اطلاعات دلیل به تملک و تسلط بر آن چیز تازهای نیست. ال گور، معاون رئیس جمهوری ایالات متحده، در گردهمآیی اتحادیهی بینالمللی ارتباطات دوربرد در 1994 بر پایهی پنج اصل در جهت توسعه وگسترش زیرساخت اطلاعاتی جهانی نوین به ترتیب زیر به بحث میپردازد: سرمایه گذاری خصوصی؛ رقابت؛ مقررات انعطافپذیر؛ دسترسی به دور از تبعیض؛ و خدماترسانی جهانی.تشخیص ناسازگاری این اصول با یکدیگر نیازی به فهم و شعور بسیار ندارد.همین تضادها در جامعهی اروپا نیز پدیدار شد؛گردهمآیی وزیران این جامعه در فوریهی 1995 درمورد انجمن اطلاعاتی، دیدگاه های هفت کشور صنعتی را دربارهی این آینده آشکار ساخت.اینجا باز به فهرستی از اصول برمیخوریم که اساس این اهداف را تشکیل میداده و شامل این موارد میشود:

• تضمین دسترسی جهانی

• برابری فرصتها