واژه‏هاى عرفانى

تعداد بازدید : 156

2/3/2023

فرهنگ واژه‏هاى عرفانى - ادبى

اگرچه اهل ادب با ذوق عارفانه و شوق عالمانه خویش به کنه معانى کلمات وعبارات و اصطلاحات و تعابیر ادبى و شاعرانه واقفند امّا از آنجا که در این فصل‏شمّه‏اى از صور لفظى و معنوى سخن را برشمردیم مِن باب نمونه کلماتى چند که‏بیشتر در اشعار و نوشته‏ها به‏کار مى‏رود را نیز شرح و تفسیر مى‏نمائیم تا در خلال‏مطالعه اشعار و نوشته‏هاى مندرج در این کتاب به فرامعنى بودن آنها بیشتر توجه‏گردد و بر شیرینى مضامین بیفزاید و وسعت تخیل و دامنه نگرشِ عمیق شاعران ونویسندگان فارسى زبان بیش از پیش روشن شود.

تعاریف عرفانى این متن اقتباس و برگرفته‏اى از کتاب «تصوف(17) و ادبیات‏تصوف» و فرهنگهاى مختلف و بخصوص لغت‏نامه دهخدا است.

اشعارى که براى نمونه در تشریح هر کلمه آمده عموماً از دیوان حافظ و بعضاًدیگر شاعران پارسى‏گوى است و فى‏المثل از 208 بار تکرار کلمه «یار» در شعرحافظ تنها 4 مورد و از 607 بار تکرار «دل» 5 مورد را برگزیدیم.

شیوه گردآورى این مطالب چنین است که ابتدا مفهوم عارفانه و صوفیانه‏مربوط به هر کلمه ذکر مى‏گردد و سپس معناى لغوىِ آن از فرهنگهاى مختلف‏اضافه مى‏شود و در پایان نمونه‏هاى شعرىِ مناسب چاشنى شرح مذکور مى‏گردد.

1- آب حیوان:

در اصطلاح عرفانى به وجود مطلق و تعین اول گویند./در لغت‏به معناى آب زندگانى است.

آب حیوان اگر این است که دارد لب دوست

روشن است این که خضر بهره سرابى دارد

حافظ فرماید:

آب حیوان تیره‏گون شد خضر فرخ‏پى کجاست

خون چکید از شاخ گل، ابر بهاران را چه شد

2- ابد:

عبارت است از امتداد ظهورات معنى در صور اسماء قابله و صفات‏منفعله و در لغت استمرار وجود در زمانهاى مقدره غیرمتناهیه در مستقبل

حافظ فرماید:

از دم صبح ازل تا آخر شام ابد

دوستى و مهر بر یک عهد و یک میثاق بود

3- ابرو:

اعوجاج(18) سالک را گویند از صراط مستقیم شریعت و طریقت و درلغت موى روئیده بر ظاهر استخوان قوسى شکل بالاى کاسه چشم.

در نمازم خم ابروى تو با یاد آمد

حالتى رفت که محراب به فریاد آمد

4- اَحَدْ:

اسم ذات و مطلق معنى است و در لغت یگانه و فرد و نامى از نامهاى‏خداوند است. مؤلف گوید:

من رو به سویت داشتم، وهم و گمان بگذاشتم

واحد احد پنداشتم، اى قبله و فرقان من

5- آرزو:

میل است به اصل و مبدأ خود/در لغت به معناى شهوت و اشتهاءاست چنان‏که فردوسى گوید:

نگه کن که ما از کجا رفته‏ایم

نه مستیم و بر آرزو خفته‏ایم

حافظ گوید:

گفتم که نوش لعلت ما را به آرزو کشت

گفتا تو بندگى کن کاو بنده‏پرور آید

و یا:

آن را که بوى عنبر زلف تو آرزوست

چون عود گو بر آتش سوزان بسوز و ساز

6- ارغنون:

فرط تعلق و محبت را گویند به نوعى که از جمیع تعلقات و صورکثرات منقطع گردد/در لغت نام سازیست که افلاطون وضع کرده و نام کتاب منطق‏ارسطو است.

منوچهرى دامغانى گوید:

همى راندم فرس را من به تقریب

چو انگشتان مرد ارغنون زن

حافظ گوید:

در زوایاى طربخانه جمشید فلک

ارغنون ساز کند زهره به آهنگ سماع

و یا:

ارغنون ساز فلک رهزن اهل هنر است

چون از این غصّه ننالیم و چرا نخروشیم

7- آز:

آرزوى نفس را گویند به طریقه هوا و هوس / در لغت زیاد جستن،زیاده‏جویى، طمع، فردوسى گوید:

بهرجاى جاه وى افزون کنم

ز دل کینه و آز بیرون کنم

حافظ گوید:

سماط دهر دون‏پرور ندارد شهد آسایش

مذاق حرص و آز اى دل بشوى از تلخ و از شورش

8 - ازل:

امتداد فیض را گویند از مطلق معنى و ظهور ذات احدیت در مجالىِ‏اسماء فعلى و در لغت زمانى که آن را ابتدا نباشد.

حافظ گوید:

در ازل پرتو حسنت ز تجلى دم زد

عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

و یا:

ناامیدم مکن از سابقه لطف ازل

تو پس پرده چه دانى که، که خوب است و که زشت

و یا:

مرا روز ازل کارى به جز رندى نفرمودند

هر آن قسمت که آنجا رفت از آن افزون نخواهد شد

9- اشتیاق:

کمال انزعاج(19) دل را گویند به میل اصلى به‏سوى مبدأ اولى درلغت به معناى آرزومند چیزى شدن و میل و رغبت بسیار به چیز یا کسى داشتن.مؤلف گوید:

اشتیاقِ لب ساقى به دل جام افتاد

التهاب دل ساغر به لب مینا بود

حافظ فرماید:

مُردم ز اشتیاق و در این پرده راه نیست

یا هست و پرده‏دار نشانم نمى‏دهد

10- افسانه:

ملاحظه اعمال گذشته را گویند در حینى که توجه به تکمیل نفس‏در خاطر متمکن شده باشد و در لغت به معناى سرگذشت و حکایت گذشتگان‏است.

حافظ گوید:

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

و یا:

ده روز مهر گردون افسانه است و افسون

نیکى به جاى یاران فرصت شمار یارا

11- افسوس:

تأسف سالک را گویند بر فوت اوقات و عزم تدارک مافات، درلغت به معناى حسرت و دریغ چنان‏که ادیب‏الممالک فراهانى گوید:

افسوس که این مزرعه را آب گرفته

دهقان مصیبت‏زده را خواب گرفته

حافظ گوید:

افسوس که شد دلبر و در دیده گریان

تحریر خیال خط او نقش بر آب است

12- آه:

علامت و نشانه کمال عشق که زبان از شرح آن عاجز باشد و در لغت‏آوازى است که براى نمودن درد و رنج و الم و تأسف و اندوه از سینه برآرند.

حافظ می فرماید:

- مفلسانیم و هواى مى و مطرب داریم

آه اگر خرقه پشمین به گرو نستانند

- باغبانا ز خزان بى‏خبرت مى‏بینم

آه از آن روز که بادت گل رعنا ببرد

- مست بگذشتى و از حافظت اندیشه نبود

آه اگر دامن حسن تو بگیرد آهم

13- آئینه:

مجلى تجلى حقیقى را گویند که به‏صورت اعیان ثابته و اکوان(20)غیبیه ظاهر شود:

اى آینه جمال شاهى که تویى

وى نسخه نامه الهى که تویى

و در لغت به معناى آبگینه، چنان‏که حافظ گوید:

حسن روى تو به یک جلوه که در آینه کرد

این همه نقش در آیینه اوهام افتاد

و یا:

بر دلم گرد ستمهاست خدایا مپسند

که مکدّر شود آیینه مهر آئینم

و یا:

عکس روى تو چو در آینه جام افتاد

عارف از خنده مى در طمع خام افتاد

14- باده:

عشقى را گویند که هنوز اشتداد نیافته باشد و این مرتبه محبت‏مبتدیان است و در لغت به‏معناى شراب و مى‏است، چنان‏که

حافظ گوید:

صوفى ار باده به اندازه خورد نوشش باد

ورنه اندیشه این کار فراموشش باد

- مرا به کشتى باده در افکن اى ساقى

که گفته‏اند نکویى کن و در آب انداز

- خورده‏ام تیر فلک باده بده تا سرمست

عقده در بند کمرترکش جوزا فکنم

15- بازى:

تحول نشآت الهیه را گویند چنان‏که حافظ گوید:

بازى چرخ بشکندش بیضه در کلاه

زیرا که عرض شعبده با اهل راز کرد

و در لغت به معناى سرگرمى، تفریح و قمار آمده است

- تا چه بازى رخ نماید بیدقى خواهیم راند

عرصه شطرنج رندان را مجالِ شاه نیست

- آه از آن نرگس جادو که چه بازى انگیخت

واى از آن مست که با مردم هشیار چه کرد

16- بامداد:

مقام گردش احوال است که موجب ترقى سالک از مرتبه سفلى به‏علیا گردد. و در لغت به‏معناى صبح زود و سپیده دم است.

حافظ گوید:

خنک نسیم معنبر شمامه دلخواه

که در هواى تو برخاست بامداد پگاه

17- بت:

مقصود اصلى و مطلوب حقیقى را گویند به هر صورت و هر پیکر که‏ظاهر گردد:

مسلمان گر بدانستى که بت چیست

بدانستى که دین در بت‏پرستى است

و در لغت به‏معناى صنم، معشوق و مجسمه‏اى که به شکل انسان یا حیوان‏سازند.

حافظ فرماید:

خیز و بالا بنما اى بتِ شیرین حرکات

که چو حافظ ز سر جان و جهان برخیزم

18- بحر:

وجود مطلق را و هستى حق را گویند و در لغت به معناى دریاست.

حافظ فرماید:

خیال حوصله بحر مى‏پزد هیهات

چهاست در سَرِ این قطره محال‏اندیش

و یا:

هر شبنمى در این ره صد بحر آتشین است

دردا که این معما شرح و بیان ندارد

19- برق:

لمعات(21) عشق و لمحات(22) شوق را گویند که از ذات اقدس الهى بردل سالک لایح گردد و در لغت به‏معناى درخشش و درخشندگى است.

حافظگوید:

برقى از منزل لیلى بدرخشید سحر

وه که با خرمن مجنون دل‏افگار چه کرد

و یا:

عقل مى‏خواست کز آن شعله چراغ افروزد

برق غیرت بدرخشید و جهان بر هم زد

20- بلا:

امتحانات الهى را گویند به‏جهت تطهیر سالک و در لغت رنج وگرفتارى است. باباطاهر گوید:

به دام دلبرى دل مبتلا بى

که هجرانش بلا وصلش بلا بى

حافظ فرماید:

دلا بسوز که سوز تو کارها بکند

نیاز نیم‏شبى دفع صد بلا بکند

و یا:

دعاى گوشه‏نشینان بلا بگرداند

چرا به گوشه چشمى به ما نمى‏نگرى

21- بوى:

آگاهى دل را گویند از علاقه ازلى و پیوستگى اولى و در لغت به معناى‏رایحه و آنچه با قوه شامه احساس شود. عرفا گویند عاشق وقتى از دیدن معشوق باچشم سر ناتوان شد بوى دلبر را مى‏فهمد.

مولانا گوید:

بوى جانى سوى جانم مى‏رسد

بوى یار مهربانم مى‏رسد

حافظ فرماید:

به بوى زلف و رُخَتْ مى‏روند و مى‏آیند

صبا به غالیه‏سائى و گل به جلوه‏گرى

22- بهار:

فرح و سرور سالک را گویند و در لغت به ماه اول از سال خورشیدى‏گویند

حافظ گوید:

رسید مژده که آمد بهار و سبزه دمید

وظیفه گر برسد مصرفش گل است و نبید

23- بیابان:

مقام حیرت(23) و هیمان(24) را گویند و در لغت زمین بى‏آب و علف‏است

حافظ گوید:

در بیابان گر ز شوق کعبه خواهى زد قدم

سرزنشها گر کند خار مغیلان غم مخور

24- پرده:

موانعى که میان عاشق و معشوق قرار گیرد و نیز اصطلاحى درموسیقى و در لغت روپوش و حجاب است.

مؤلف گوید:

پرده بردار تا جمال جمیل

متجلى شود به وجه کمال

حافظ فرماید:

حالى درون پرده بسى فتنه مى‏رود

تا آن زمان که پرده برافتد چها کنند

و یا:

مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز

ورنه در مجلس رندان خبرى نیست که نیست

25- پیاله:

عشقى را گویند که اقوى از میل و مرتبه رقت باده باشد و در لغت‏ساغر و جام است.

حافظ گوید:

پیاله بر کفنم بند تا سحرگه حشر

به مى ز دل ببرم هول روز رستاخیز

26- پیام:

اوامر و نواهى الهى را گویند که عمل بر آن موجب به‏طریق وجوب‏باشد و در لغت خبرى از کسى به سوى دیگرى.

حافظ گوید:

پیام داد که خواهم نشست با رندان

شدم به رندى و دردى کشیم نام و نشد

27- پیچ زلف:

تطور ظهورات صفت جلالى را گویند که موجب پوشیده شدن‏رخسار مطلوب و جمال وحدت شود و در لغت خم و تاب و حلقه زلف است

‏مؤلف گوید:

در پیچ و تاب زلفش آشوب خانه دارد

چشمان مى فروشش رازِ مغانه دارد

28- پیر:

انسان کامل را گویند و در لغت کهنسال و سالخورده است.

حافظ گوید:

به جان پیر خرابات و حق صحبت او

که نیست در سر ما جز هواى خدمت او

29- تجلّى:

ظهور حق را گویند به هر صورت و کیفیت و صفت که باشد و یاتجلى الهى در دل سالک است پس از پیمودن مراحل سلوک و وصول به مقام فناءفى‏الله و در لغت جلوه‏گر شدن است.

هاتف گوید:

یار بى‏پرده از در و دیوار

به تجلّى است یا اولى‏الابصار

30- ترانه:

آیین و راه محبت را گویند و در لغت سرود و نغمه و جوان‏خوش‏صورت.

هاتف گوید:

ما در این گفت‏وگو که از یک‏سو

شد ز ناقوس این ترانه بلند

که یکى هست و هیچ نیست جز او

وحده لا اله الا هو

31- ترسابچه:

نتایج تجرید(25) را گویند از شهود تجلیات جمالیه و در لغت‏راهب مسیحى جوان است.

حافظ گوید:

نغز گفت آن بت ترسابچه باده‏پرست

شادى روى کسى خور که صفایى دارد

32- ترک:

جذبه الهى را گویند که مسبوق به ریاضت و سلوک بسیار باشد ودرنهایت به مطلوب برسد و در لغت به معناى زیباروى و نام کسانى که ترک‏زبانند.

حکیم صفاى اصفهانى گوید:

دل بردى از من به یغما اى ترک غارتگر من

دیدى چه آوردى اى دوست از دست دل بر سر من

حافظ گوید:

اگر آن ترک شیرازى به‏دست آرد دل ما را

به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

و یا:

بیا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد

هلال عید به دور قدح اشارت کرد

33- ترهات:

اظهار صفات کمالیه را گویند از حالات و مقامات علیه و در لغت‏سخنهاى بیهوده است.

مؤلف گوید:

سخن عاقلان ز عشق بتان

ترّهات است بى‏قبول عقول

34- توبه:

رجوع دل است از هر چه نقصان‏پذیرست به آنچه باقى است و درلغت بازگشت از عمل نادرست به فعل روا.

یغماى جندقى گوید:

نه شیخ مى‏دهدم توبه و نه پیرمغان مى

ز بس که توبه نمودم ز بس که توبه شکستم

حافظ گوید:

پیر مغان ز توبه ما گر ملول شد

گو باده صاف کن که به عذر ایستاده‏ایم

و یا:

به عزم توبه سحر گفتم استخاره کنم

بهار توبه شکن مى‏رسد چه چاره کنم

35- تیر:

انظار الهى و التفات عین عنایت نامتناهى است و در لغت ستاره‏عطارد و ماه چهارم از سال خورشیدى و روز سیزدهم هر ماه و بهره و نصیب.

خیالى بخارایى گوید:

اى تیر غمت را دل عشاق نشانه

جمعى به تو مشغول و تو غایب ز میانه

میرزاعلى‏نقى کمره‏اى گوید:

مژگان یار از خم آن ابروان گذشت

باید ز جان گذشت چو تیر از کمان گذشت

حافظ فرماید:

یا رب این بچه‏ترکان چه دلیرند به خون

که به تیر مژه هر لحظه شکارى گیرند

36- جام:

مجلاى تجلیات الهى و مظاهر انوار نامتناهى است و در لغت به‏معناى پیاله و کاسه و ساغر و تکه بزرگ شیشه را نیز جام گویند چون جام جم.

محمد ابدى نائینى گوید:

با جم بگو که جام تو دردى دوا نکرد

پاینده باد دولتِ جامِ سفالیم

حافظ فرماید:

جام مى‏و خون دل هر یک به کسى دادند

در دایره قسمت اوضاع چنین باشد

و یا:

جام مى گیرم و از اهل ریا دور شوم

یعنى از اهل جهان پاک‏دلى بگزینم

37- جان:

اعیان ثابته و حقیقت کونیه را گویند و در لغت روح و روان، نیرویى‏که در جانداران هست و چون مرد نابود مى‏شود. حافظ گوید:

مرا عهدیست با جانان که تا جان در بدن دارم

هواداران کویش را چو جان خویشتن دارم

جان در ادبیات عرفانى فارسى بسیار به‏کار رفته است چنان‏که در مثنوى معنوى1600 بار و در دیوان شمس 6300 بار تکرار شده است تا حق مطلب بیان شود.

38- جانِ جان:

وحدت حقیقى است که به حقیقت‏الحقایق هم تعبیر شده‏است. در لغت به معناى اخص جان است:

جان جان چون واکشد ما را ز جان

جان چه باشد همچو من بى‏جان بدان

39- جذبه:

نزدیک شدن انسان است به تقریب عنایت الهى به مقام انس‏بى‏مشقت طى مراحل و منازل و در لغت به معناى کوشش و فاصله دو منزل است.

40- جرعه:

خصوصیت تجلى وجودى است که در جمیع ذرّات ظاهر شود ودر لغت مقدار کمى مایع که در یک دم نوشیده شود.

به نیم جرعه شرابى که باز مى‏ماند

پس از کشیدن ساغر به ساغر از لب یار

41- جفا:

پوشیدن دل سالک را گویند از مشاهدات دقایق حسن و جمال جهت‏امتحان و در لغت بى‏وفایى و بى‏مهرى است.

خوبرویان جفاپیشه وفا نیز کنند

به کسان درد فرستند و دوا نیز کنند

سعدى فرماید:

تو جفاى خود بکردى و نه من نمى‏توانم

که جفا کنم ولیکن نه تو لایق جفایى

42- جلال:

ظاهر کردن حشمت و استغناى معشوق است بر دیده عاشق جهت‏نفى غرور عاشق و دریافت کبریاى معشوق. در لغت بزرگى و بزرگوارى عزت وشکوه.

حافظ گوید:

به وجه مرحمت ساکنان صدر جلال

ز روى حافظ و این آستانه یاد آرید

43- جمال:

ظاهر شدن حسن معشوق است و در لغت به معنى حسن صورت وزیبایى آمده است.

حافظ فرماید:

به رغم مدعیانى که منع عشق کنند

جمال چهره تو حجت موجّه ماست

44- جمعیت:

کمال احاطت دل است بر جمیع مراتب تجلیات که وحدت‏قادح(26) کثرات و تعینات نگردد و در لغت به معناى متحد گشتن، گروه مردم.

حافظ گوید:

- از خلاف آمد عادت بطلب کام که من

کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم

- مرغ دل را صید جمعیت به دام افتاده بود

زلف بگشادى ز شست ما بشد نخجیر ما

45- جنت:

مقام تجلیات اعم از آثارى یا افعالى یا صفاتى یا ذاتى را گویند و درلغت به معناى بهشت است.

حافظ گوید:

دارم از لطف ازل جنت فردوس طمع

گر چه دربانى میخانه فراوان کردم

46- جور:

بازداشتن سالک از مشاهدات سیر و عروج بر مراتب رفیع که متوقع‏و منتظر باشد را گویند و در لغت ستم کردن و خط لب جام نیز گویند.

هوشنگ‏ابتهاج گوید:

چه جاى من که در این روزگار بى‏فریاد

ز دست جور تو ناهید بر فلک نالید

47- جهان:

عالم کثرات را گویند و صورت مظاهر امکان را دانند در لغت به‏معناى دنیاست.

حافظ گوید:

حسنت به اتفاق ملاحت جهان گرفت

آرى به اتفاق جهان مى‏توان گرفت

و یا:

جهان پیر است و بى‏بنیاد از این فرهادکش فریاد

که کرد افسون و نیرنگش ملول از جان شیرینم

48- چاه زنخدان:

مشکلات فکر سالک را گویند که در اسرار عمیق و انواردقیق وجه باقى دست دهد و در لغت کنایه از گودى زیر چانه معشوق و زیبارویان‏را گویند.

حافظ فرماید:

جان علوى هوس چاه زنخدان تو داشت

دست در حلقه آن زلف خم اندر خم زد

49- چشم:

صفت بصرى است که متعلق به تمام احوال سالک از خیر و شر ومراقب جانب او در نفع و ضرر باشد و در لغت عضو بینایى است.

سعدى فرماید:

چشم از تو برنگیرم ور مى‏کشد رقیبم

مشتاق گل بسازد با خوى باغبانان

حافظ گوید:

مگرم چشم سیاه تو بیاموزد کار

ورنه مستورى و مستى همه‏کس نتوانند

و یا:

به مژگان سیه کردى هزاران رخنه در دینم

بیا کز چشم بیمارت هزاران درد برچینم

50 - حبّ:

منشاء تجلیات ایجادى را گویند و در لغت به معناى دوستى و عشق‏و نیز به معناى ظرف سفالى چون خم.

حافظ گوید:

گفتم ملامت آید گر گِرد کوت گردم

والله ماراینا حباً بلا ملامه

51 - حجاب:

موانع را گویند که از جانب عاشق هویدا گردد و دو نوع است اول‏حجاب نورانى چون علم و عمل صالح که صالح را در مقام عجب دارد و حجاب‏ظلمانى چون اعمال خلاف چون حب دنیا و امل و فساد عقاید و افعال و اعمال‏ذمیمه و در لغت به معناى پرده چنان‏که حافظ فرماید:

حجاب چهره جان مى‏شود غبار تنم

خوشا دمى که از آن چهره پرده برفکنم

یا:

میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست

تو خود حجاب خودى حافظ از میان برخیز

52 - حضور:

مقام شهود وحدت را گویند در لغت به معناى نزد کسى بودن وآستان و پیشگاه است.

حافظ فرماید:

حضور خلوت انس است و دوستان جمعند

و ان یکاد بخوانید و در فراز کنید

و یا:

چو قسمت ازلى بى‏حضور ما کردند

گر اندکى نه به وفق و رضاست خرده مگیر

53 - خال:

وحدت ذاتیه را خوانند و در لغت نقطه سیاه روى پوست را گویند.

حافظ فرماید:

چشم بد دور ز خال تو که در عرصه حسن

بیدقى راند که برد از مه و خورشید گرو

54 - خرابات:

مطلق وجود را گویند و خراباتى، فانى مطلق و در لغت به معناى‏میخانه و میکده است.

حافظ فرماید:

در خرابات مغان نور خدا مى‏بینم

و این عجب بین که چه نورى ز کجا مى‏بینم

55 - خرقه:

ظاهر وجود و بدن را نامند و در لغت جبه مخصوص.

حافظ فرماید:

گر مرید راه عشقى فکر بدنامى مکن

شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمار داشت

و یا:

بس که در خرقه آلوده زدم لاف صلاح

شرمسار رخ ساقى و مى رنگینم

56 - خط:

تعین وجه حق و ظهور تجلى جمال مطلق است. و در لغت به‏معناى‏نوشته و فاصله بین دو نقطه است حافظ گوید:

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت

به غمزه مسئله‏آموز صد مدرس شد

57 - خم:

مرتبه سرى و لطیفه روحى را گویند و در لغت به معناى ظرف سفالى‏بزرگ که در آن شراب ریزند به معناى کوس و طبل هم هست.

حافظ گوید:

چون مى از خم به سبو رفت و گل افکند نقاب

فرصت عیش نگه‏دار و بزن جامى چند

58 - خمار:

سالک صاحب شهود است که مقارن تجلیات و جذبات باشد و درلغت به معناى حالتى که بعد از کیف شراب دست دهد.

حافظ گوید:

عبوس زهد به وجه خمار ننشیند

مرید خرقه دردى‏کشان خوش خویم

59 - خمخانه:

مجمع خمور تجلیات الهى و مهبط(27) اسرار نامتناهى است چون‏قلب انسان و در لغت به معناى خانه یا سردابى که خمهاى شراب در آن گذارند،میکده

حافظ فرماید:

ما را ز خیال تو چه پرواى شراب است

خم گو سر خود گیر که خمخانه خراب است

60- خمر:

غلبه عشق را گویند و بر باده تجلیات که مقارن انواع ملامت و توبیخ‏بُوَدْ و در لغت به فشرده انگور یا خرمایى گویند که تخمیر شده باشد و هرنوشابه‏اى که مستى آورد.

حافظ فرماید:

آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم

اگر از خمر بهشت است و گر از باده مست

61- درد:

حالتى را گویند که ناشى از خلوص محبت باشد و محب را تحمل آن‏مقدور نباشد اما حدوث آن باعث مزید توجه عاشق گردد و در لغت درد به معناى‏ناخوشى و بیمارى و رنج است.

حافظ فرماید:

اشک خونین به طبیبان بنمودم گفتند

درد عشق است و جگرسوز دوایى دارد

و یا:

ما را که درد عشق و بلاى خمار کشت

یا وصل دوست یا مى‏صافى دوا کند

62- دُرد:

تجلى آثارى که در صور حسّیه رسوخ دهد و در لغت آنچه از شراب‏در ظرف ته‏نشین مى‏شود چون لاى و لرد شراب

حافظ فرماید:

به دُرد و صاف ترا حکم نیست خوش درکش

که هر چه ساقى ما کرد عین الطاف است

63- دل:

صنعت کمال جامعیت و تمام سعت و احاطه را گویند که از جامعیت‏صفات وجودى ظاهر شده باشد و در لغت به معناى قلب است.

حافظ گوید:

دل خرابى مى‏کند دلدار را آگه کنید

زینهار اى دوستان جان من و جان شما

و یا:

حالیا خانه برانداز دل و دین من است

تا هم آغوش که مى‏باشد و همخانه کیست

و یا:

دولت آن است که بى‏خون دل آید به‏کنار

ورنه با سعى و عمل باغ جنان این‏همه نیست

و یا:

گداخت جان که شود کار دل تمام و نشد

بسوختیم در این آرزوى خام و نشد

و یا:

ما چو دادیم دل و دیده به طوفان بلا

گو بیا سیل غم و خانه ز بنیاد ببر

64- دلبر:

صنعت قابضى(28) به سبب ظهور حکم محبت و حضور معنى مودت‏در دل محب و در لغت به معناى معشوق.

حافظ گوید:

دلبر برفت و دلشدگان را خبر نکرد

یاد حریف شهر و رفیق سفر نکرد

65- دیر:

عالم ناسوت(29) و هیکل انسانى را گویند و در لغت به معناى صومعه‏حافظ گوید:

در همه دیر مغان نیست چو من شیدایى

خرقه جایى گرو باده و دفتر جایى

66- راز:

مسامرات(30) الهیه را گویند و در لغت به معناى سرّ و سخن نهان است‏

حافظ فرماید:

مدعى خواست که آید به تماشاگه راز

دستِ‏غیب آمد و بر سینه نامحرم زد

67- راه:

مراتب تنزلات در قوس ترقى را گویند و در لغت به معناى مسیر وطریق است.

حافظ فرماید:

خشک شد بیخ طرب راه خرابات کجاست

تا در آن آب و هوا نشو و نمایى بکنیم

یا:

راه عشق ار چه کمینگاه کمان‏داران است

هر که دانسته رود صرفه ز اعدا ببرد

68- رمز:

ظهور اسرار الهى را گویند و در لغت ایماء و اشاره، راز نهفته.

حافظ می فرماید:

تا نگردى آشنا زین پرده رمزى نشوى

گوش نامحرم نباشد جاى پیغام سروش

69- رندى:

در باختن طاعات بدنى و در گذشتن از عبادات نفسانى است و درلغت به معناى کارى از روى زیرکى و نوعى لاابالى‏گرى و بى‏قیدىِ مطلوب

حافظ گوید:

عشق و شباب و رندى مجموعه مراد است

چون جمع شد معانى گوى بیان توان زد

و یا:

ما را به رندى افسانه کردند

پیران جاهل، شیخان گمراه

70- زلف:

صفات جلالى و تجلیات جمالى است که موجب استتار وحدت‏جمال مطلق شود و در لغت به معناى گیسو است

حافظ گوید:

زلف آشفته و خوى کرده و خندان‏لب و مست

پیرهن‏چاک و غزل‏خوان و صراحى در دست

و یا:

دارم از زلف سیاهش گله چندان که مپرس

که چنان زو شده‏ام بى سروسامان که مپرس

71- زنار:

علامت اطاعت و مطاوعت(31) نفس در سلوک و خدمت نزد اهل‏ریاضت است و در لغت به‏معناى رشته‏ایست که کشیشان به کمر خود مى‏بندند.

حافظ فرماید:

ذکر آن شیرین قلندر خوش که در اطوار سیر

ذکر تسبیح ملک در حلقه زنار داشت

72- زهد:

اعراض از زیادتى و حصول اسباب دنیاوى که فاضل بود بر قدرحاجت است و در لغت به معناى پرهیزکارى، پارسایى است

حافظ گوید:

خرقه زهد مرا آب خرابات ببرد

خانه عقل مرا آتش خمخانه بسوخت

و یا:

آتش زهد و ریا خرمن و دین خواهد سوخت

حافظ این خرقه پشمینه بینداز و برو

73- ساربان:

دلیل و راهنماى حق خواه مظاهر نبوت یا ولایت باشد. و درلغت به معناى دلیل کاردان و شتربان قافله را گویند.

سعدى فرماید:

اى ساربان آهسته‏ران کارام جانم مى‏رود

آن دل که با خود داشتم با دلستانم مى‏رود

و یا:

با ساربان بگوئید احوال آب چشمم

تا بر شتر نبندد محمل به روز باران

74- ساغر:

عشقى که به حدّ محبت فراتیه رسیده باشد و مستى عاشق به‏جایى رسیده که تعیّن عاشقى ظاهر نمانده باشد و در لغت به معناى جام و قدح

مؤلف گوید:

از ساغر لبانش نوشیده‏ام شرابى

پنهان نمى‏توان کرد ساغر نشانه دارد

حافظ فرماید:

بیا تا گل برافشانیم و مى‏در ساغر اندازیم

فلک را سقف بشکافیم و طرح نو در اندازیم

و یا:

ساغر ما که حریفان دگر مى‏نوشند

ما تحمل نکنیم ار تو روا مى‏دارى

75- ساقى:

مبداء فیاض که همگى ذرات وجود را از باده هستى اضافى‏سرخوش کرده است و در لغت به کسى گویند که جام مى‏گرداند.

حافظ فرماید:

ساقى بنور باده برافروز جام ما

مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما

و یا:

توبه کردم که نبوسم لب ساقى و کنون

مى‏گزم لب که چرا گوش به نادان کردم

و یا:

ساقىِ سیم‏ساق من گر همه دُرد مى‏دهد

کیست که تن چو جام مى جمله دهن نمى‏کند

مؤلف گوید:

ساقى مى‏کشان اگر باده به ساغرم کند

جام و سبو بهم زنم شیشه توبه بشکنم

76- سبزه:

صفاى روحانى که از عین‏الحیوة معارف الهى در طور(32) خفى پیداشود و در لغت به معناى گیاه نورسته و نیز صورت گندمگون یار را گویند.

مؤلف‏گوید:

اى سبز مرا به سبزه بنواز

در باغ خداست خوشه‏چینى

77- سبو:

عشقى که چون به مرتبه قوت رسد در میکده احدیت جمعیه حکم‏محبت ذاتیه غالب شود و تعین عاشقى را درهم شکند. و در لغت به معناى کوزه‏شراب و میناى باده است.

حافظ گوید:

آخرالامر گِل کوزه‏گران خواهى شد

حالیا فکر سبو کن که پر از باده کنى

78- سرّ:

امر غیبى که از نظر عقل غایب بود و در لغت به معناى راز.

مولانا فرماید:

سرّ من از ناله من دور نیست

لیک چشم و گوش را آن نور نیست

حافظ فرماید:

سرّ خدا که عارف سالک به کس نگفت

در حیرتم که باده‏فروش از کجا شنید

79- سماع:

ظهور و وجدان حالات معنى را گویند بر وجهى که مستلزم بودفقدان قوت ضبط و تمیز احوال ظاهر را و دل را منصرف سازد به عالم وحدت وبه‏صورت رقص به ظهور رسد و در لغت رقص و دست‏افشانى صوفیان است.

حافظ گوید:

در آسمان نه عجب گر به گفته حافظ

سماع زهره به رقص آورد مسیحا را

80- سودا:

جذبه الهى که عاقبتش به انجذاب(33) تمام و انسلاب(34) عام مودى‏گردد و در لغت به معناى معامله، خرید و فروش و مالیخولیا، شیفته و شیدا.

حافظ گوید:

بگشا بند قبا اى مه خورشید کلاه

تا چو زلفت سر سودا زده در پا فکنم

81 - سیمرغ:

حضرت رب‏الارباب و مسبب‏الاسباب را گویند و در لغت مرغى‏افسانه‏اى و موهوم که مى‏گویند بسیار بزرگ بوده و در کوه قاف بوده عنقا نیزمى‏گویند.

حافظ فرماید:

اى مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه تست

عِرض خود مى‏برى و زحمت ما مى‏دارى

82 - شاهد:

ظهور جمال مطلق در مراتب اعیان تنزلات و مظاهر تجلیات راگویند و در لغت به معناى گواه و زیباروى

حافظ گوید:

شاهد آن نیست که مویى و میانى دارد

بنده طلعت آن باش که آنى دارد

83 - شمع:

عرفان دل به احوال تجلیات آثارى و اسرار و لوازم آن بر شجره بدن‏هم اطلاق گردد و در لغت به معناى وسیله‏اى که از موم و فتیله سازند و روشنایى‏دهد.

حافظ گوید:

آن شمع سر گرفته دگر چهره برفروخت

و این پیر سالخورده جوانى ز سرگرفت

و یا:

در وفاى عشق او مشهور خوبانم چو شمع

شب‏نشین کوى سربازان و رندانم چو شمع

و یا:

افشاى راز خلوتیان خواست کرد شمع

شکر خدا که سرّ دلش در زبان گرفت

84 - شوق:

انزعاج و حرکت دل به جانب معشوق را گویند امّا بعد از وصول به‏مطلوب نشأة شوق زایل شود به خلاف عشق و درد که در وصل بیفزاید لذا شوق‏در ایام فراق معنا نماید و عشق در هر دم به اقتضاى فناى عاشق و در لغت به معناى‏میل و آرزومندى است

سعدى فرماید:

شوق است در جدایى و جور است در نظر

هم جور به که طاقت شوقت نیاوریم

و یا:

بر آتش تو نشستیم و دود شوق برآمد

تو ساعتى ننشستى که آتشى بنشانى

85 - صبح:

ظهور تباشیر(35) جمال حقیقى از افق عالم غیب که ظلمت تعینات‏را از صفحه دل عاشق بزداید گویند و در لغت زمان طلوع خورشید است.

حافظ فرماید:

از دم صبح ازل تا آخر شام ابد

دوستى و مهر بر یک عهد و یک میثاق بود

و یا:

صبح است ساقیا قدحى پر شراب کن

دور فلک درنگ ندارد شتاب کن

و یا:

صبح امید که بُد معتکف پرده غیب

گو برون آى که کار شب تار آخر شد

86 - صبر:

سکینه دل بر مقامات و متاعب که طالب را در طریق سلوک پیش‏آید به رضاى خاطر گویند و در لغت به معناى قبول و تحمل دشوارى است.

حافظ فرماید:

دیده دریا کنم و صبر به صحرا فکنم

واندر این کار دل خویش به دریا فکنم

سعدى فرماید:

صبر بر جور رقیبت چه کنم گر نکنم

همه دانند که در صحبت گل خارى هست

87 - صبوحى:

محامله و مکالمه به هنگام تجلى مطلوب است و در لغت‏باده‏گسارى صبحگاهى.

سعدى فرماید:

بر من که صبوحى زده‏ام خرقه حرام است

اى مجلسیان راه خرابات کدام است

حافظ فرماید:

به صفاى دل رندان و صبوحى زدگان

بس در بسته به مفتاح دعا بگشایند

88 - طامات:

کلماتى که صوفیان در وقت دعوى گویند و در لغت به معنى‏پوشانیدن و زرق و تلبیس و در اصطلاح صوفیانه سخنى که به ظاهر شایسته بیان‏نباشد و در معنا جز آن باشد. حافظ گوید:

خیز تا خرقه صوفى به خرابات بریم

شطح و طامات به بازار خرافات بریم

89- طرب:

وصول به مقام انس و حالات قدس را گویند و در لغت به معناى‏شاد شدن، شادمانى و شادى است.

حافظ گوید:

صبا به تهنیت پیر مى‏فروش آمد

که موسم طرب و عیش و ناز و نوش آمد

90- طلب:

جستن حق به طریق عبودیت و یکى از هفت مرحله وصول سالک‏است و در لغت به معناى خواستن و مرحله‏اى از مراحل سبعه وصول سالکین‏است.

حافظ گوید:

دست از طلب ندارم تا کام من برآید

یا تن رسد به جانان یا جان ز تن برآید

و یا:

گوهرى کز صدف کون و مکان بیرون بود

طلب از گمشدگان لب دریا مى‏کرد

91- عشرت:

لذت انس که عارف را با محبوب خود باشد و در لغت به معناى‏دوستىو خوشدلى و خوش‏گذرانى است.

سعدى فرماید:

دمى با دوست در خلوت به از صد سال در عشرت

من آزادى نمى‏خواهم که با یوسف به زندانم

92- عشق:

عشق را بر باطن و حقیقت عقل اطلاق کنند. بدان که روح را دواعتبار است: یکى توجه به‏عالم وحدت و کشورِ قدسِ روح را به‏این اعتبار عشق‏خوانند. گاهى عشق را بر نفس توجه و انجذاب روح به‏جانب وحدت اطلاق کنند واعتبار ثانى آنکه روح چون متوجه عالم کثرت گردد جهت بسط علم بر کثرات و درلغت از گیاه عشقه گرفته‏اند که چون بر دیگر گیاهان پیچد آن را زرد و پژمرده نمایدچونان‏که معشوق عاشق را زرد روى نماید و نیز از مراتب سبعه وصول است.

حافظ گوید:

در ازل پرتو حسنت ز تجلى دم زد

عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

مولانا فرماید:

عشق از اول سرکش و خونى بود

تا گریزد هر که بیرونى بود

نظامى گوید:

گویند ز عشق کن جدایى

این نیست طریق آشنایى

پرورده عشق کن سرشتم

بى‏عشق مباد سرنوشتم

93- عشوه:

تجلیات جمالى که در مظاهر و صور آثار به اظهار رسد و در لغت‏به معناى ناز و کرشمه و کارى که پنهانى صورت گیرد.

حافظ فرماید:

بالا بلند عشوه‏گر نقش‏باز من

کوتاه کرد قصه زهد دراز من

و یا:

مستور و مست هردو چو از یک قبیله‏اند

ما دل به عشوه که دهیم اختیار چیست

94- عید:

مقام جمعیت و اخاطه کلیه است و عیدین مقام جمع‏الجمع را داننداعنى(36) جمعیت وحدت با کثرت و وجوب و امکان و در لغت به معناى روزبازگشت و نوروز و هر روز نیکویى که روز موعود باشد.

حافظ فرماید:

ساقیا آمدن عید مبارک بادت

وان مواعید که کردى مرواد از یادت

95- عیش:

دوام حضور دل به مطالعه جمال مطلوب بى‏مزاحمت افکار وخواطر متفرقه را گویند و در لغت به معناى خوشى زندگانى و طعام و مایه زندگى.

حافظ فرماید:

دیگران قرعه قسمت همه بر عیش زدند

دل غمدیده ما بود که هم بر غم زد

و یا:

خوش‏تر ز عیش و صحبت باغ و بهار چیست

ساقى کجاست گو سبب انتظار چیست

96- غالیه:

نسیم عنایت الهى را گویند که از مهب(37) عموم رحمت و شمول‏رأفت به مشام مشتاقان لقا رسد و در لغت به‏معناى دارویى خوش‏بو است.

حافظ فرماید:

آن غالیه‏خطگر سوى ما نامه نوشتى

گردون ورق هستى ما در ننوشتى

و یا:

آن که از سنبل او غالیه تابى دارد

باز با دل‏شدگان ناز و عتابى دارد

97- غم:

اهتمام تمام عاشق را در طلب حضور و مراصلت معشوق تا که‏مؤانست او در فراق نهان غم باشد که مذکور محبوب است و در لغت به معناى‏حزن و انده است.

حافظ فرماید:

گفتم غم تو دارم گفتا غمت سر آید

گفتم که ماه من شو گفتا اگر برآید

و یا:

اگر چه خرمن عمرم غم تو داد به باد

به خاکپاى عزیزت که عهد نشکستم

مؤلف گوید:

غم بر دل ما نشان شادى است

شاباش بر این دل غمین زن

98- غمزه:

تجلى صورى را گویند که سالک را فانى کرده‏اند و به مجرد تجلى‏صورى که بى‏فنا باشد هم اطلاق نمایند و بر جذبه‏اى که در بدایات حال پیش آیداطلاق کنند و در لغت به معناى اشاره با چشم و ابرو، ناز و کرشمه

حافظ فرماید:

چشمت به غمزه ما را خون خورد و مى‏پسندى

جانا روا نباشد خونریز را حمایت

99- فراق:

بعد و هجران نفس را گویند از حریم وحدت ذاتیه و هویه غیبیه ودر لغت به معناى هجران و دورى محبوب است.

سعدى فرماید:

بار فراق دوستان بس که نشسته بر دلم

مى‏رود و نمى‏رود ناقه به زیر محملم

100- فغان:

اظهار اسرار نهانى و آشکار کردن احوال درونى را گویند و در لغت‏به‏معناى فریاد و ناله ناشى‏از درد و الم است.

حافظ فرماید:

نَفَسْ برآمد و کام از تو برنمى‏آید

فغان که بخت من از خواب در نمى‏آید

101- فهم:

درک غوامض اسرار و انوار الهى را گویند به تقدیم مقدمات نظرصحیح و کشف صریح و در لغت به معناى درک مطلب و بینش است.

حافظ فرماید:

هر کو نکند فهمى زین کلک خیال‏انگیز

نقشش به حرام ار خود صورتگر چین باشد

102- فیض:

واردات غیبى از هر درجه و هر مرتبه‏اى را گویند و در لغت‏به‏معناى آب بسیار و بخشش بسیار است

حافظ فرماید:

فیض روح‏القدس ار باز مدد فرماید

دیگران هم بکنند آنچه مسیحا مى‏کرد

عباسعلى پناه گوید:

شب فیض گرفته از دعایم

صد شکر که مستجابم امشب

103- قد:

استقامت توجه به عالم وحدت را گویند و در لغت به‏معناى بلندى‏قامت است.

حافظ فرماید:

قدِ بلند ترا تا به بر نمى‏گیرم

درخت کام و مرادم به بر نمى‏آید

و یا:

قد خمیده ما سهلت نماید امّا

بر چشم دشمنان تیر از این کمان توان زد

104- قدح:

وقت و هنگام تجلى را گویند و در لغت به‏معناى ظرف شراب‏است.

حافظ فرماید:

قدح پر کن که من از دولت عشق

جوانبخت جهانم گرچه پیرم

و یا:

یارم چو قدح به دست گیرد

بازار بتان شکست گیرد

105- قلاشى:

بیرون آمدن و مبرّا گشتن سالک از جمیع لواحق(38) وجود اضافى‏خود به اختیار خود به اقتضاى غلبه جذبه است و در لغت به معناى ولگردى‏

سعدى فرماید:

برخیز تا یکسو نهیم این دلق ازرق‏فام را

بر باد قلاشى دهیم این کفر تقوى نام را

106- کافر:

صاحب اعمال تفرقه را گویند و در لغت به‏معناى کسى که خارج ازدین اسلام است.

حافظ فرماید:

عارفى را که چنین باده شبگیر دهند

کافر عشق بود گر نبود باده‏پرست

و یا:

تو کافر دل نمى‏بندى نقاب زلف و مى‏ترسم

که محرابم بگرداند خم آن دلستان ابرو

هاتف اصفهانى گوید:

هر چه دارى اگر به عشق دهى

کافرم گر جوى زیان بینى

107- کتاب:

لوح محفوظ و محل ظهور حروف عالیه و کلمات قدسیه راگویند و در لغت به‏معناى اوراق چاپ شده است.

حافظ فرماید:

جز صراحى و کتابم نبود یار و ندیم

تا حریفان دغا را ز جهان کم بینم

و یا:

دو یار زیرک و از باده کهن دومنى

فراغتى و کتابى و گوشه چمنى

108- کعبه:

مقام وحدت که مقصد دلهاى همه عارفان و قبله طالبان راه حق‏است و در لغت به معناى بنایى مکعب‏شکل که در صحن مسجدالحرام است و قبله‏مسلمین عالم محسوب مى‏شود.

حافظ فرماید:

در بیابان گر ز شوق کعبه خواهى زد قدم

سرزنشها گر کند خار مغیلان غم مخور

109- کفر:

طلب ظلمت عالم کثرت و تفرقه را گویند و بر اعتقادات فاسده درامور الهیه اطلاق نمایند و در لغت به‏معناى ناسپاسى و خلاف ایمان.

حافظ فرماید:

کفر زلفش ره دین مى‏زد و آن سنگین دل

در رهش مشعله از چهره برافروخته بود

مؤلف گوید:

از کفر سر زلف تو تأثیر دعا رفت

تعویذ بلا جمله اثر شد شده باشد

110- کرشمه:

التفات حق به سالک را گویند بر وجهى که موجب جذب دل‏سالک به جانب حق گردد و در لغت به معناى ناز و غمزه و اشاره با چشم و ابرواست.

حافظ گوید:

چنان کرشمه ساقى دلم ز دست ببرد

که با کسى دگرم نیست برگ گفت و شنید

و یا:

چندان بود کرشمه و ناز سهى‏قدان

کاید به جلوه سرو صنوبر خرام ما

111- لاله:

نتیجه معارف الهیه که از اعمال پسندیده پدید آمده باشد و به شهودمنجر گشته باشد و در لغت به‏معناى گلى است و نیز چراغ پایه‏دار بلورین.

مؤلف گوید:

لاله گر مى‏رود از ساحتِ بستان تو بمان

اى شکر ریخته در قند فراوان تو بمان

112- لطف:

پرورش دادن معشوق بود عاشق را به‏طریقه موافقت و مدارا وآرزوى مصادقت و مواسات و در لغت به معناى نرمى و مهربانى.

حافظ فرماید:

حافظ چو آب لطف ز نظم تو مى‏چکد

حاسد چگونه نکته تواند بر آن گرفت

و یا:

ساقیا لطف نمودى قدحت پر مى باد

که به تدبیر تو تشویش خمار آخر شد

113- محبت:

کمال توجه که نسبت باجمال مطلق در طور حَفّى(39) رخ نمایدمى‏باشد و در لغت به‏معناى دوست داشتن و میل به چیز لذت‏دار.

حافظ فرماید:

دل سراپرده محبت اوست

دیده آیینه‏دار طلعت اوست

و یا:

چراغ صاعقه آن سحاب روشن باد

که زد به خرمن من آتش محبت او

114- محبوب:

وجود مطلق و جمال حق را نامند که از سمت تقیید و تحدیدمجرد باشد و در لغت به معناى معشوق و دوست داشته شده است.

حافظ فرماید:

مى‏دو ساله و محبوب چارده ساله

همین بس است مرا صحبت صغیر و کبیر

و یا:

غیرتم کشت که محبوب جهانى لیکن

روز و شب عربده با خلق خدا نتوان کرد

و یا:

بعد از اینم چه غم از تیر کج‏انداز حسود

چو به محبوب کمان ابروى خود پیوستم

115- محنت:

آلام و نامرادى باشد که به‏سبب معشوق به عاشق رسد خواه‏مسبوق به اختیار باشد یا به اضطرار و در لغت به‏معناى رنج.

باباطاهر گوید:

لباسى بافتم بر قامت دل

ز پود محنت و تار محبت

حافظ فرماید:

در شمار ارچه نیاورد کسى حافظ را

شکر کان محنت بى حدّ و شمار آخر شد

116- مطرب:

مذکران (گویندگان) و آگاه‏کنندگان را گویند از حالات بزم شبانه‏که در میخانه وجود جارى شده باشد و در لغت به معناى طرب‏آور، رامشگر.

حافظ فرماید:

مطرب عشق عجب ساز و نوایى دارد

نقش هر پرده که زد راه به جایى دارد

و یا:

چو در دست است رودى خوش بزن مطرب سرودى خوش

که دست‏افشان غزل‏خوانیم و پاکوبان سراندازیم

117- مطلوب:

وجه حق را گویند در هر مرتبه و هرطور که باشد از اطوار قلبیه‏و در لغت به‏معناى خواسته شده است

مؤلف گوید:

مطلوب اگر نبود لب ساقى ازل

پیوسته دل به لعل لبش پر نمى‏کشید

118- ملاحت:

عبارت بُوَد از ظهور حسن مطلق به‏شرط حصول اعتدال وتسویه اجزاء مظاهر و در لغت به معناى نمکین بودن.

حافظ فرماید:

حسنت باتفاق ملاحت جهان گرفت

آرى به اتفاق جهان مى‏توان گرفت

119- موى:

ظاهر هویت غیبیه را گویند یعنى وجود اضافى که شعور و اشعاررا به آن راه نباشد و در لغت آنچه را گویند که بر سر و ابرو روید و حافظ فرماید:

خیال روى تو در هر طریق همره ماست

نسیم موى تو پیوند جان آگه ماست

120- مهر:

میل و رجوع به اصل خود که مقرون باشد به ادراک و مسبوق(40) باشدبه طلب و شوق و در لغت به معناى محبت و مهربانى و نیز نام خورشید و نام ماه‏هفتم خورشیدى است.

حافظ فرماید:

دلم جز مهر مهرویان طریقى برنمى‏گیرد

ز هر در مى‏دهم پندش ولیکن در نمى‏گیرد

و یا:

یاد باد آنکه نهانت نظرى با ما بود

رقم مهر تو بر چهره ما پیدا بود

و یا:

مرا مهر سیه‏چشمان ز سر بیرون نخواهد شد

قضاى آسمان است این و دیگرگون نخواهد شد

121- مى:

تجلیات الهى را گویند اعم از آنکه آثارى یا افعالى یا صفاتى یا ذاتى‏باشد و در لغت به مایعى گویند که از انگور حاصل آید و مستى افزاید.

حافظ فرماید:

مىِ صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند

به عذر نیم شبى کوش و ناله سحرى

و یا:

عیب مى‏جمله بگفتى هنرش نیز بگو

نفى حکمت مکن از بهر دل عامى چند

و یا:

مى‏خور که هر که آخر کار جهان بدید

از غم سبک برآمد و رطل گران گرفت

سعدى فرماید:

مى با جوانان خوردنم بارى تمنا مى‏کند

تا کودکان در پى فتند این پیر دردآشام را

122- مى‏پرستى:

استغراق و حیرت سالک است در تجلیات الهى خواه‏جمالى و خواه جلالى باشد و در لغت به معناى میل وافر به باده

حافظ فرماید:

به مى پرستى از آن نقش خود بر آب زدم

که تا خراب کنم نقش خود پرستیدن

123- میخانه:

مقام لاهوت(41) و حضرت وحدت ذاتیه که ساغر و جام تمام‏اعیان وجودى از باده آن میخانه مالامال لایزال است و در لغت به مکانى گویند که‏باده‏گسارى در آن کنند و مى‏فروشى نمایند.

حافظ فرماید:

دَرِ میخانه ببستند خدایا مپسند

که دَرِ خانه تزویر و ریا بگشایند

124- میکده:

عالم جبروت و مقام مناجات را دانند که سرمستى عاشقان درمیکده عشق ظهور کند و در لغت به جایى گویند که مِى باشد.

حافظ فرماید:

بیا به میکده و چهره ارغوانى کن

مرو به صومعه کانجا سیاه کارانند

125- میل:

رجوع به اصل خود بى‏آنکه مسبوق به شعور و ادراک باشد و درلغت به معناى خواهش و خواستن است.

حافظ فرماید:

سروچمان من چرا میل چمن نمى‏کند

همدم گل نمى‏شود یاد سمن نمى‏کند

126- ناز:

تعزز و احتجاب(42) معشوق را گویند جهت انگیزه کمال رغبت وامتداد حکم محبت در نشاة عاشق تا طلب او افزون گردد و به مقصد غایى برسد ودر لغت به معناى فخر، عشوه، کرشمه، لطف است.

محمدحسین شهریار گوید:

نازنینا ما به ناز تو جوانى داده‏ایم

دیگر اکنون با جوانان ناز کن با ما چرا

حافظ فرماید:

صبحدم مرغ چمن با گل نوخاسته گفت

ناز کم کن که درین باغ بسى چون تو شکفت

127- ناقوس:

دعوت و دلالت قواى نفسانى و رغبات نشأة انسانى است به‏ادراک لذات روحانى و در لغت به‏معناى زنگ کلیساى مسیحیان است.

هاتف اصفهانى گوید:

ما در این گفت‏وگو که از یک‏سو

شد ز ناقوس این ترانه بلند

که یکى هست و هیچ نیست جز او

وحده لا اله الا هو

128- ناله:

مناجات خفى را گویند که از کمال توجه دل باشد به مقام اصلى ومقصد حقیقى و در لغت به معناى صداى خفیف برآمده از سینه دردمند است‏.

حافظ فرماید:

صنما با غم عشق تو چه تدبیر کنم

تا به کى در غم تو ناله شبگیر کنم

شهریار گوید:

بس ناله کردم از دل ناسازگار خود

دیشب که ساز داشت سر سازگاریم

129- نى (ناى):

عبارت از دل و جان انسان است که دو جهت دارند یکى به‏عالم وحدت حقیقه و محبت ذاتیه دوم به عالم کثرت و نشاة عنصریه حسبه و درلغت به گلوى جانداران (ناى) و چوب میان‏تهى که سوراخها در آن تعبیه شده و به‏آن بدمند تا آهنگ و نوا برآید گویند.

مولانا فرماید:

بشنو از نى چون حکایت مى‏کند

وز جداییها شکایت مى‏کند

حافظ فرماید:

خدا را محتسب ما را به فریاد دف و نى بخش

که ساز شرع از این افسانه بى‏قانون نخواهد شد

و یا:

رقص بر شعر خوش و ناله نى خوش باشد

خاصه وقتى که در آن دست نگارى گیرند

130- نغمه:

امتداد نفس رحمانى و استمرار فیض وجودى که جمیع ذرات‏کاینات از آن نغمه به رقص آیند و در لغت به معناى آواز، سرود، آهنگ

حافظ فرماید:

چه نسبت است به رندى صلاح و تقوا را

سماع وعظ کجا نغمه رباب کجا

131- نیاز:

اظهار تذلل و افتقار(43)ست از جانب عاشق در مقابله استغناء وبى‏نیازى معشوق جهت اعلام رسوخ و ثبات قدم محبت و به استدعاى مزید لطف‏و در لغت به معناى اظهار تمنا و خواستن جهت تکمیل و برطرف کردن آرزو.

حافظ فرماید:

در نمى‏گیرد نیاز و ناز ما با حسن دوست

خرّم آن کز نازنینان بخت برخوردار داشت

و یا:

دلا بسوز که سوز تو کارها بکند

نیاز نیم شبى دفع صد بلا بکند

و یا:

اى سرو ناز حسن که خوش مى‏روى به ناز

عشاق را به ناز تو هر لحظه صد نیاز

132- وجد:

حالتى در دل عارف که به سبب آن دل، طالب عالم وحدت و مقام‏حقیقت خود گردد و در لغت به‏معناى ذوق و شوق، خوشى و عشق است

حافظ فرماید:

مطرب چه پرده ساخت که در پرده سماع

بر اهل وجد و حال دَرِ هاى‏وهو ببست

133- وصال:

رسیدن به مقام و حدت و مرتبه احدیت الجمع و قرب لى‏مع‏الله و در لغت به‏معناى پیوستن و به‏هم رسیدن است.

حافظ فرماید:

روا مدار خدایا که در حریم وصال

رقیب محرم و حرمان نصیب من باشد

134- وفا:

به‏جا آوردن عهود ازلى که اعیان ثابته و ارواح را با حضرت حق درمیان بوده و وفاى به عهد فرموده و در لغت به معناى به‏جاى آوردن وعده

حافظ فرماید:

هر آنکه جانب اهل وفا نگه دارد

خداش در همه حال از بلا نگه دارد

و یا:

گفتم ز مهرورزان رسم وفا بیاموز

گفتا ز خوبرویان این کار کمتر آید

و یا:

نشان عهد و وفا نیست در تبسم گل

بنال بلبل عاشق که جاى فریادست

و یا:

ما قصه سکندر و دارا نخوانده‏ایم

از ما به جز حکایت مهر و وفا مپرس

135- وقت:

محل ظهور تکوین(44) را گویند و گاهى بر حال و بر آنِ حاضر هم‏اطلاق نمایند که سالک همیشه مراقب ظهور مقتضاى آن و در تهیه اسباب فوز(45) به‏سعادت آن زمان باشد و در لغت به‏معناى زمان و گاه.

حافظ فرماید:

وقت را غنیمت دان آن‏قدر که بتوانى

حاصل از حیات اى جان این دم است تا دانى

و یا:

هر وقت خوش که دست دهد مغتنم شمار

کس را وقوف نیست که انجام کار چیست

و یا:

حالیا مصلحت وقت در آن مى‏بینم

که کشم رخت به میخانه و خوش بنشینم

و یا:

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند

واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

136- هجران:

التفات و توجه دل را گویند به غیرمطلوب حقیقى چه از روى‏ظاهر و چه از جهت باطن و در لغت به‏معناى دورى از یاران است.

حافظ فرماید:

روز هجران و شب فرقت یار آخر شد

زدم این فال و گذشت اختر و کار آخر شد

مولانا فرماید:

نیست در دوران ز هجران تلخ‏تر

هر چه خواهى کن ولیکن آن مکن

137- هوش و هشیارى:

افاقت و صحو(46) سالک را گویند بعد از غلبه حکم وسطوت سلطان عشق باشد بر صفات و قواى درونى و بیرونى به نوعى که شعورى‏او را به تعین وجود خود نمانده باشد و در لغت به‏معناى ذکاوت و اندیشمندى‏است

حافظ فرماید:

همه کس طالب یارند چه هشیار و چه مست

همه جا خانه عشق است چه مسجد چه کنشت

138- هستى:

استعمال حقیقى آن در وجود حق باشد امّا به حسب کنایه ومجاز بر وجود ممکن اطلاق نمایند به علاقه سبب و شباهت در احکام و در لغت‏به‏معناى بودن و به‏معناى دارایى و سرمایه هم هست.

حافظ فرماید:

هنگام تنگدستى در عیش کوش و مستى

کاین کیمیاى هستى قارون کند گدا را

139- یار:

محبوب ازلى را گویند و در لغت به‏معناى معشوق و محبوب است

حافظ فرماید:

یار مفروش به دنیا که بسى سود نکرد

آنکه یوسف به زر ناسره بفروخته بود

و یا:

ما در پیاله عکس رخ یار دیده‏ایم

اى بى‏خبر ز لذّت شرب مدام ما

و یا: