بانکداری الکترونیکی در ایران و جهان

نوروز کهزادی*

1- مقدمه

تجارت الکترونیکی از بهترین نمونه‌های بکارگیری فناوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) برای مقاصد اقتصادی است. استفاده از این فناوری موجب رشد و توسعه اقتصادی، بهبود کارایی تجاری و تسهیل همگرایی کشورها و به ویژه کشورهای در حال توسعه در اقتصاد جهانی گردیده است. فناوری ارتباطات و اطلاعات امکان افزایش قابلیت رقابت‌پذیری بنگاهها را فراهم ساخته و همچنین به ایجاد مشاغل جدید می‌انجامد.

طی چند دهه اخیر حجم تجارت الکترونیکی جهانی در اثر تحولات گسترده فناوری ارتباطات و اطلاعات، رشد قابل توجهی را تجربه نموده است. بر اساس تحقیقات مؤسسه فارستر[1] پیش‌بینی می‌شود طی دوره 06-2002 حجم تجارت الکترونیکی به طور متوسط سالانه بیش از 58 درصد رشد نموده و از 2293 میلیارد دلار در سال 2002 به بیش از 12837 میلیارد دلار در سال 2006 بالغ گردد.

با توجه به اینکه مبادلات پولی و مالی جزء لاینفک مبادلات تجاری است، از اینرو همگام با گسترش حجم تجارت الکترونیکی جهانی، نهادهای پولی و مالی نیز به منظور پشتیبانی و تسهیل تجارت الکترونیکی به طور گسترده‌ای به استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات روی آورده‌اند. در نتیجه طی چند دهه اخیر سیستم‌های پرداخت الکترونیکی به تدریج در حال جایگزینی با سیستم‌های پرداخت سنتی می‌باشند. در اینمیان بانکها نیز با حرکت به سوی بانکداری الکترونیکی و عرضه خدمات مالی جدید، نقش شایان توجهی در افزایش حجم تجارت الکترونیکی داشته‌اند. به عنوان نمونه، بر اساس گزارش‌های مؤسسه Data Monitor (یکی از مهمترین مراکز تجزیه و تحلیل اطلاعات بانکداری اروپا) مشتریان بانکداری اینترنتی 8 کشور اروپایی[2] از 5/4 میلیون نفر در سال 1999 به بیش از 21 میلیون نفر در سال 2004 خواهند رسید.

در مطالعه حاضر سعی گردیده تحولات بانکداری الکترونیکی در جهان و ایران به طور اجمالی بررسی گردد. به همین منظور ضمن مروری مبانی نظری بانکداری الکترونیکی، کانالهای ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی و نیز خدمات بانکی قابل ارائه در بانکداری الکترونیکی در سطح جهان به طور اجمالی بررسی گردیده، سپس اقدامات انجام شده در ایران برای ایجاد بانکداری الکترونیکی با تأکید بر عملکرد بانک توسعه صادرات ایران، ارائه می‌گردد.

2- مبانی نظری بانکداری الکترونیکی

طی سالهای اخیر همگام با گسترش روزافزون تجارت الکترونیکی در اقتصاد جهانی، کاربرد فنآوری ارتباطات و اطلاعات در حوزه مبادلات پولی و مالی نیز افزایش یافته و سیستم‌های پرداخت الکترونیکی به طور قابل ملاحظه‌ای توسعه یافته‌اند. به طوری که امروزه عوامل اقتصادی می‌توانند از انواع مختلف پول الکترونیکی برای مبادلات پولی و مالی خود استفاده نمایند. گسترش فزاینده استفاده از پول الکترونیکی، پیامدهای تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل ملاحظه‎ای به همراه دارد. از نظر اقتصادی مهمترین اثرات گسترش نشر پول الکترونیکی، افزایش سرعت گردش پول و ایجاد مشکل در مکانیزم اعمال سیاست‌های پولی از سوی دولت می‌باشد[3].

همچنین، افزایش نیروهای حاضر در صحنه رقابت جهانی در صنایع مالی و به ویژه صنعت بانکداری، تداوم تقاضا و تنوع نیازهای مشتریان، موجب رویکرد بانکها به استفاده از مکانیزم‌های تجارت الکترونیکی از قبیل اینترنت و شبکه جهانی وب به منظور ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی شده است.

? تعریف بانکداری الکترونیکی

اساساً بانکداری الکترونیکی به فراهم آوردن امکان دسترسی مشتریان به خدمات بانکی بدون با استفاده از واسطه‌های ایمن و بدون حضور فیزیکی اطلاق می‌گردد.

? کانالهای ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی

امروزه بانکها برای ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی به مشتریان خود از کانالهای مختلفی استفاده می‌نمایند که مهمترین آنها عبارتند از: شبکه‌های مدیریت یافته[4]، اینترنت با رایانه‌های شخصی[5]، تلفن ثابت و همراه، و ماشین‌های خودپرداز[6].

در روش شبکه‌های مدیریت یافته بانکها برای ارتباط با مشتریان خود از شبکه‌هایی که قبلاً ایجاد شده استفاده می‌نمایند. برای مثال بانک TSB[7] خدمات بانکی خود را با استفاده از شبکه خدمات اینترنتی Comeserver ارائه می‌کند. در روش اینترنت با رایانه‌های شخصی، بانک از طریق  ایجاد یک پایگاه اینترنتی و معرفی آن به مشتریان، با‌ آنها ارتباط متقابل برقرار کرده و ارائه خدمت می‌نماید.

در روش بانکداری تلفنی، تلفن (اعم از تلفن ثابت و تلفن همراه) وسیله ارتباطی بانک با مشتریان خود بوده و از این طریق خدمات بانکی عرضه می‌شود. بر اساس پیش‌بینی مؤسسه دیتا مانیتور انتظار می‌رود تعداد استفاده کنندگان بانکداری از طریق تلفن همراه در سال 2004 به بیش از 14 میلیون برسد. با استفاده از ماشین‌های خودپرداز نیز بانکها می‌توانند خدمات متنوعی از قبیل: برداشت نقدی، سپرده‌گذاری، انتقال وجوه، پرداخت صورتحساب، و …، را به مشتریان خود ارائه دهند.

?  مزایای بانکداری الکترونیکی

بر اساس تحقیقات مؤسسه دیتا مانیتور مهمترین مزایای بانکداری الکترونیکی آنها عبارتند از: تمرکز بر کانالهای توزیع جدید، ارائه خدمات اصلاح شده به مشتریان و استفاده از راهبردهای تجارت الکترونیکی. البته مزایای بانکداری الکترونیکی از دیدگاههای کوتاه‌مدت، میان مدت و بلندمدت نیز قابل بررسی است. رقابت یکسان، نگهداری و جذب مشتری از جمله مزایای بانکداری الکترونیکی در کوتاه‌مدت (کمتر از یکسال) می‌باشند. در میان‌مدت (کمتر از 18 ماه) مزایای بانکداری الکترونیکی عبارتند از: یکپارچه‌سازی کانال‌های مختلف، مدیریت اطلاعات، گستردگی طیف مشتریان، هدایت مشتریان به سوی کانالهای مناسب با ویژگیهای مطلوب، و کاهش هزینه‌ها. کاهش هزینه پردازش معاملات، ارائه خدمات به مشتریان بازار هدف، و ایجاد درآمد نیز از جمله مزایای بلندمدت بانکداری الکترونیکی می‌باشند.

3- بانکداری الکترونیکی در جهان

طی دهه 1990 تعداد کاربران اینترنت در سطح جهان به طور روزافزون افزایش یافته و از حدود یک میلیون در سال 1990 به بیش از 500 میلیون نفر در سال 2001 رسیده است. البته همانگونه که در جدول ذیل نیز مشاهده می‌شود توزیع جغرافیایی تعداد کاربران اینترنت در سطح جهان یکنواخت نبوده و بیشترین کاربران اینترنت در آمریکای شمالی قرار داشته‌اند.

با گسترش شبکه جهانی اینترنت و عمومیت یافتن دسترسی به آن، راههای عرضه خدمات بانکی نیز متحول گردیده و پدیده‌هایی نظیر: Internet Banking،
Mobile Banking، وBanking Cyber در حوزه بانکداری به منصه ظهور رسیده‌اند.

Source: UNCTAD (2002)| “E-COMMERCE AND DEVELOPMENT REPORT 2002”.

طی سالهای اخیر خدمات بانکداری الکترونیکی در جهان به صورت فوق‌العاده رشد نموده است. بر اساس گزارش‌های مؤسسه دیتا مانیتور، که یکی از مهمترین مؤسسات تجزیه و تحلیل اطلاعات بانکداری الکترونیکی در اروپاست، مشتریان بانکداری الکترونیکی در اروپا از حدود 5/4 میلیون نفر در سال 1999 به بیش از 21 میلیون نفر در سال 2004 خواهد رسید.

مهمترین خدمات بانکداری الکترونیکی که امروزه در سطح جهان ارائه می‌شوند عبارتند از: اطلاع‌رسانی در مورد حسابهای مشتریان، انتقال وجوه بین حسابها و به خارج از حساب مشتریان، خرید و فروش سهام، خرید و فروش ارز، انجام خدمات اعتبارات اسنادی، و ایجاد مسیر ایمن برای ارتباط بین بانک و مشتریان.

4- بانکداری الکترونیکی در ایران

برای توسعه تجارت الکترونیکی در کشور، ورود به بازارهای جهانی و عضویت در سازمانهایی نظیر سازمان تجارت جهانی، داشتن نظام بانکی کارآمد از الزامات اساسی به شمار می‌آید. بنابراین استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات در جهت ایجاد و توسعه بانکداری الکترونیکی در نظام بانکی کشور حائز اهمیت است. اگرچه طی سالهای برخی از روشهای ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی نظیر: ماشین‌های خودپرداز و کارتهای بدهی، در نظام بانکی کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما تا رسیدن به سطح کشورهای پیشرفته در زمینه بانکداری الکترونیکی راهی طولانی در پیش است.

در هرحال ایجاد و توسعه بانکداری الکترونیکی مستلزم برخورداری از برخی زیرساخت‌های مناسب اقتصادی و اجتماعی است. اهم این ‌زیرساخت‌ها عبارتند از: شبکه‌های ارتباطی و مخابراتی مناسب، امنیت تبادل اطلاعات، زیرساخت‌های حقوقی و قانونی مناسب، و آمادگی فرهنگی جامعه و بنگاههای اقتصادی برای پذیرش و استفاده از خدمات بانکداری الکترونیکی[8].

بنابراین برای توسعه و گسترش مناسب بانکداری الکترونیکی و تجارت الکترونیکی در کشور را باید نسبت به ایجاد زیر‌ساخت‌های مناسب مخابراتی، امنیت در تبادل اطلاعات، تدوین قوانین و مقررات حقوقی مناسب، بسترسازی فرهنگی و آشنا نمودن مردم و بنگاههای اقتصادی با مزایای تجارت الکترونیکی و پرداخت الکترونیکی، تسریع در شکل‌گیری دولت الکترونیکی و ارتباط با سیستم BOLERO[9]، به طور جدی اهتمام ورزید. شایان ذکر است برای ایجاد ارتباط با سیستم BOLERO هماهنگی سازمانهای مختلف مرتبط با تجارت اعم از:  بانکها، گمرک، شرکت‌های بیمه، شرکت‌های حمل و نقل، و …، ضروری است و تلاش نظام بانکی به تنهایی کافی نیست.

?  بانکداری الکترونیکی در بانک توسعه صادرات ایران

در راستای ایجاد بانکداری الکترونیکی در کشور، بانک توسعه صادرات ایران به دلیل برخورداری از نیروهای جوان و متخصص و نیز انعطاف‌پذیری سازمانی بیشتر نسبت به سایر بانکهای فعال در کشور، فعالیت‌های اساسی صورت داده است. به طوری که   هم اکنون امکانات و تجهیزات لازم برای ایجاد بانکداری الکترونیکی تهیه گردیده و برخی خدمات بانکداری الکترونیکی نیز ارائه می‌گردد که در ادامه معرفی می‌گردند.

-    اطلاع‌رسانی اینترنتی: در حال حاضر این امکان برای مشتریان بانک فراهم گردیده که که بتوانند صورتحساب، مانده حسابهای ارزی و ریالی، و همه تراکنشهای مالی مربوط به حساب خود را از طریق اینترنت مشاهده نمایند.

-    اعلام مبلغ واریز یا برداشت وجه از حساب و ارسال به آدرس پست الکترونیکی مشتریان: این خدمات مواردی نظیر: اعلام واریز حواله‌های وارده ارزی به مشتریان، اعلام واریز حواله‌های وارده ریالی، و اعلام واریز تسهیلات اعتباری به حساب مشتریان را شامل می‌شود.

-    دریافت صورتحسابها به صورت Formatted که امکان Import آن در سیستم‌های حسابداری شرکتها و مؤسسات را دارد.

-    اطلاع رسانی از طریق تلفن (Telephon Banking): فراخواندن مانده حساب و دارائیهای حسابها، اعلام آخرین نرخ خرید و فروش ارز، دریافت صورتحسابهای مربوط به حسابها، و سیستم تلفن چک[10]، از جمله خدماتی است که در این روش ارائه می‌شود.

? ‌برنامه‌های آینده بانکداری الکترونیکی در بانک توسعه صادرات ایران

بانک توسعه صادرات ایران در نظر دارد پس نصب و تکمیل سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای تهیه شده در رابطه با بانکداری الکترونیکی، از طریق اینترنت،
Mobile PDA و ماشین‌های خودپرداز، خدمات ذیل را به صورت الکترونیکی به مشتریان ارائه نماید.

-    تراکنشهای نوع اول- خدمات Retail Banking: این خدمات عبارتند از: استعلام حساب، دریافت صورتحساب، ارسال پیامهای E-maile، SMS از خلاصه عملکرد حسابهای مشتری، انتقال وجه یا حواله بین‌ حسابها، پرداخت صورتحساب، صدور چک الکترونیکی، افتتاح حساب، دستور پرداخت به صورت برنامه‌ریزی شده، ایجاد کانال ارتباطی ایمن بین بانک و مشتری، ماشین حساب وام، سپرده‌های کوتاه مدت و بلند مدت، و ماشین حساب برای تبدیل ارز.

-    تراکنشهای نوع دوم- خدمات Corporate Banking: این خدمات عبارتند از: صدور حواله برای ذینفع برای مشتریان بانک یا مشتریان بانکهای خارجی، خدمات بازرگانی خارجی و با امکان اتصال به سیستم BOLERO، شامل: اعتبارات اسنادی وارداتی و صادراتی، بروات وارداتی و صادراتی و صدور ضمانت‌نامه‌های ارزی، خرید و فروش ارز، مدیریت صندوق، بیمه مالی، مشاوره مالی، کارگزاری خرید و فروش سهام، دیدن اخبار اقتصادی، تحلیل‌ها و نمودارهای مربوطه، نرخ های خرید و فروش ارز و سهام.

فهرست منابع

         1-        Forrester Research Inc. (2001| 2002)| www.forrester.com

         2-        UNECTAD (2002)| “E-Commerce And Development Report 2002”| United Nations.

         3-        Welch| Brian (1999)| “Electronic Banking and Treasury Security”| 2^nd ed.| Woodhead pub.

        4-      کهزادی، نوروز، (1380)، ”بانکداری الکترونیک: پیش‌نیازها، محدودیت‌ها و روش‌های پیاده‌سازی آن در ایران“، مجموعه مقالات یازدهمین کنفرانس سیاست‌های پولی و ارزی، مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی بانک مرکزی ج.ا.ایران.

        5-      کهزادی، نوروز و جعفر گچلو (1381)، ”اثرات گسترش کاربرد پول الکترونیکی، با تأکید بر سیاست‌های پولی“، مجموعه مقالات دوازدهمین کنفرانس سیاست‌های پولی و ارزی، مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی بانک مرکزی ج.ا.ایران.