نقش بورس الکترونیک در توسعه

تجارت الکترونیکی در ایران

 

حسین عبده تبریزی*

 

در اواخر اردیبهشت امسال ارزش بازار سرمایه حدود 5/17 میلیارد دلار و متوسط روزانه حجم معاملات یک و نیم میلیون دلار[1] بود که البته رقم مناسبی از نظر گردش نیست. پیش‌بینی این است که تا پایان امسال این حجم را به شدت افزایش خواهیم داد و ارزش بازار ما از هفده و نیم به حدود چهل میلیارد دلار خواهد رسید. تا پایان سال 84 نیز پیش‌بینی این است که ارزش بازار ما حدود صد میلیارد دلار می‌شود. در آن زمان می‌توانیم حجم معاملات روزانه را افزایش دهیم و به حدود پانزده میلیون دلار برسانیم. این رقم قابل مقایسه‌ای با خیلی از بورسهای دنیا است. مثلاً در پایان سال 2002 ارزش جاری بورس کوالالامپور حدود 140 - 145 میلیارد دلار بوده و ارزش بورس استانبول حدود 60 میلیارد دلار. بنابراین، این ارقام در سطح منطقه و در مقایسه با بورسهای کشورهای در حال توسعه قابل اهمیت است.

دستیابی به این هدف به تمهیدات بسیار زیادی نیاز دارد. محور این تمهیدات این است که دسترسی شهروندان ایران را به بازار سرمایه چگونه می‌خواهیم فراهم کنیم. به هر حال بسیاری از شهروندان آشنایی با این نوع ابزار سرمایه‌گذاری ندارند. این دسترسی را باید فراهم کنیم. خوشبختانه در طی یک سال و نیم گذشته و با آرام گرفتن بازارهای کالایی و اینکه دیگر مثلاً اتومبیل وسیلة پس‌انداز نیست و دیگر مثلاً تلفن همراه وسیله پس‌انداز نیست تنها چیزی که شاید در میان کالاهای واقعی باقی مانده و وسیلة پس‌انداز است هنوز املاک و مستغلات است. ما هم رفته رفته مثل سایر کشورهای دنیا ابزارهای مالی را وسیلة پس‌انداز می‌کنیم و اولین جنسهای مالی محصولاتی است که بانکها می‌فروشند و بعد هم محصولاتی است که بازار سرمایه می‌فروشد، برای اینکه ارقامی که گفتیم تحقق یابد، باید دسترسی ملت ایران را به بازار سرمایه فراهم بکنیم. موضوع بحث حاضر این است که اجزاء چنین بازاری چگونه هست و عناصر و بازیگرانشان کدام هستند، بطور خلاصه باید گفت که الزامات اقتصاد کلان تجارت الکترونیکی عیناً در بازار سرمایه هم کاربرد دارد یعنی اینکه از دید اقتصاد کلان ما آثار داد و ستد الکترونیک را بر سرمایه‌گذاری مدنظر داریم بر رشد و اشتغال. بهره‌وری و تورم و موارد دیگر تأثیر دارد. روشن است که تجارت الکترونیکی در اقتصاد کلان نقش عمده‌ای دارد که همان نقش در مورد داد و ستدهای بازار سرمایه هم جاری و ساری است.

نقش آفرینان در داد و ستد سهام

1- سازمان بورس اوراق بهادار تهران:

این سازمان دارای یک هستة معاملات است در واقع می‌توانیم نقش محوری را که در سازوکار معاملات دارد به این چهاربخش تقسیم کنیم: هستة معاملات، پایاپای وجوه، پایاپای اوراق بهادار و واحدهای نظارتی که بر صحت معاملات در بازار نظارت می‌کنند.

برای اینکه این سازمان بتواند این وظایف را به نحو احسن انجام بدهد. طبعاً نیازمند این هست که بطور روشنی از زیر ساختار مناسبی برخوردار باشد.

ارکان زیر برای معاملات الکترونیکی ضروری است:

1- زیرساخت مخابراتی / ارتباطی مناسب

2- زیرساخت پرداخت الکترونیکی وجوه

3- زیرساخت مناسب برای شناسایی الکترونیکی

4- زیر ساخت مناسب تبادل الکترونیکی اسناد

ممکن است در برخی زمینه‌ها پیشرفتهایی کرده باشیم؛ اما روشن است که تا این ارکان بطور دقیق مستقر نشوند، نمی‌توانیم در مفهومی که امروز در دنیا معاملات الکترونیک بازار سرمایه انجام می‌شود کارمان را انجام بدهیم؛ یعنی برای پیاده‌سازی کامل چرخة معاملات اوراق بهادار به صورت الکترونیک وجود هر چهار رکن لازم است.

2- شرکتهای کارگزاری

شرکتهای کارگزاری هم یک واحد Front End و هم یک واحد Back Office دارند. جایی که با مشتری برخورد می‌کند Front End است. جایی که با بورس برخورد می‌کند Back Office است. Back Office ارتباط با هستة معاملات، اتاق پایاپای و بانکها دارد و طبعاً Front End ارتباط با مشتری و بانک دارد.

3- نقش آفرینان دیگر در داد و ستد

- شرکتهای پذیرفته شده در بورس

-       ارتباط با هستة معاملات سازمان بورس

-       ارتباط با واحد پایاپای اوراق

-       ارتباط با بانکها برای پرداخت سود به سهامداران

-       ارتباط با سهامداران

برای اینکه بتوانیم این ساختار الکترونیکی را سامان بدهیم این نقش‌آفرینان در بازار سرمایه اهمیت دارند و ایفای نقش می‌کنند.

4- بانکها

-       بانکها پایاپای وجوه بین کارگزاران و اتاق پایاپای را انجام می‌دهند.

-       و انتقال وجوه بین حساب مشتریان و کارگزاران از سوی بانکها انجام می‌شود.

برای اینکه بتوانیم معاملات الکترونیک را انجام بدهیم لازم است که در درون بانکها هم تغییراتی صورت بگیرد و بانکها هم خودشان را آمادة این نوع انتقالات الکترونیک بکنند. آخرین گروه نیز طبعاً مردم هستند که اگر بخواهند این معاملات را انجام بدهند آنها هم باید یک امکاناتی در اختیارشان باشد.

با  تعریف کسانی که در این فرآیند ایفای نقش می‌کنند، می‌توانیم درمورد مبانی معاملات الکترونیک و اوراق بهادار صحبت کنیم.

تمامی عملیاتی که به ارتباط کارگزار، سازمان بورس و بانک مربوط می‌شود باید بخشی از ساز و کار معاملات الکترونیکی باشد که یک چرخة کامل از معامله عبارت است از:

عملیاتی که به ارتباط بین کارگزار و سازمان بورس و بانک مربوط می‌شود و کلیة عملیاتی که به ارتباط مشتری، کارگزار و بانک مربوط می‌شود.

بنابراین می‌بینید که در بورسها معمولاً ارتباط مشتری از طریق کارگزار با سازمان بورس برقرار می‌شود و از دیدگاه مشتری طبعاً آن چیزی که اهمیت ندارد، این است که ما با کارگزار و بانک چه می‌کنیم مشتری ترکیب خودش مورد علاقه‌اش است؛ یعنی مشتری علاقمند است که خدماتی که از کارگزار می‌گیرد خیلی سریع باشد و دستوری که می‌دهد اجرا بشود و غیره. از طرف دیگر هم از نظر عملیاتی برای کار برقراری این ترتیبات، ارتباط ما با کارگزار و بانک اهمیت بسیار بیشتری دارد تا نوع ارتباطی که ما با مشتری نهایی داریم. هم اکنون ما ادعا داریم که معاملات بین شرکتهای کارگزاری و سازمان اوراق بهادار تا حدود زیادی الکترونیک است، اما ارتباط بین کارگزار و مشتری الکترونیک نیست حالا هر چقدر هم عدم کارآیی داشته باشیم در این ارتباط الکترونیک، ولی به هر حال یک واقعیتی است که ارتباط ما و کارگزار یک ارتباط الکترونیک است.

 

پیش‌نیازهای انجام معاملات الکترونیکی سهام

آنچه که به عنوان پیش‌نیازهای انجام معاملات الکترونیکی سهام مطرح می‌کنیم برای این است که به طور کامل این معاملات از طریق شبکه صورت بگیرد و همة جوانب و ابعادش به معنی دقیق الکترونیک باشد.

-       عملیاتی که به ارتباط کارگزار، سازمان - بورس و بانک مربوط می‌شود.

-       برای اینکه ما بتوانیم معاملات الکترونیک سهام را به نحو مناسبی انجام بدهیم. لازم است که هستة معاملات الکترونیکی در سازمان بورس را یک هستة قویتر کنیم.

-       توانمند سازی سامانة سپرده‌گذاری مرکزی سازمان

و در حال حاضر ما مرکز سپرده‌گذاری به آن معنی که در دنیا مرسوم است، نداریم.

هم اکنون به گونه‌ای معاملات، تصفیه و سپرده‌گذاری اوراق با هم گره خورده است. در دنیا سعی می‌کنند هم به لحاظ اینکه مجریان اینها ممکن است با هم تضاد منافع داشته باشند و هم به لحاظ اینکه بتوانند این معاملات را بطور کارآمدتری الکترونیک انجام بدهند، این بخشها را از هم جدا کنند.

- برقراری ارتباط الکترونیکی بین واحد پایاپای وجوه و بانکها

این مورد الان خیلی ضعیف است، حتی می‌توانیم بگوییم نداریم.

- برقراری ارتباط الکترونیکی بین واحد پایاپای اوراق و شرکتهای پذیرفته شده در بورس، این ارتباط در حال حاضر یک ارتباط الکترونیک نیست ارتباطی است که تا حد زیادی دستی انجام می‌شود.

- برقراری ارتباط بین واحد Back Office کارگزارها با هستة معاملات و واحد CSDR در سازمان. این مورد هم تا حد زیادی در حال حاضر دستی انجام می‌شود  باید به یک ارتباط الکترونیک بدل شود.

گام دوم پیش‌نیاز انجام معاملات الکترونیکی سهام، عملیاتی است که به ارتباط کارگزار، سازمان بورس و بانک مربوط می‌شود.

این بخشی است که اصلاً الکترونیک نشده، بیشتر الان از طریق تلفن و فاکس این ارتباط صورت می‌گیرد، درخواست ما از بانکها این بوده این امکان را که مردم ایران بتوانند در بورس سرمایه‌گذاری کنند هرچه زودتر ایجاد کنند به هر حال ما چگونه می‌توانیم توقع داشته باشیم که کسی که در بابلسر اوراق مشارکت خریده در تهران بیاید و اوراقش را بفروشد. آیا واقعاً این امکان را نداریم که مثلاً در زاهدان دویست میلیارد تومان به سمت بازار سرمایه ایران جهت‌گیری کنیم؟ حتماً داریم. آیا ما این امکان را نداریم در شیراز یا در کرمان یا یزد مشتریانی را به بازار سرمایه جذب کنیم؟

شبکة کارگزاری فعلی ما یک شبکة کارگزاری با کارگزاران کوچک است که عمدتاً هم در تهران هستند و برایشان اقتصادی نیست که شعب متعدد داشته باشند.

درخواست ما از نظام بانکی این بوده است که چون Out Let دارند، چون فروشگاه دارند چون محل دارند و میلیاردها تومان برای محلهایشان هزینه کرده‌اند بخشی از این محل را، بخشی از این 20 هزار واحدی را که در اختیار بانکها، بیمه‌ها هست مثلاً ده درصدش را در دو هزار واحد به فعالیتی اختصاص دهند که هم محصولات نظام بانکی را بفروشد و هم محصولات بازار سرمایه را بفروشد.

این بخش نیاز جدی به ارتباط الکترونیکی دارد.

-       استقرار واحد Back Office در شرکتهای کارگزاری و برقراری ارتباط متقابل با هسته معاملات و واحد CSDR.

-       استقرار واحد Front End در شرکتهای کارگزاری یعنی ارتباط کارگزار با مردم در حال حاضر یک ارتباط الکترونیک نیست.

-       به کارگیری نظام پرداخت الکترونیکی مناسب که برمی‌گردد به بخشی از آن پیش‌نیازهای کلی که از عهده بورس در این مقطع برنمی‌آید باید در نظام پرداختهایمان یک بهبود جدی حاصل بشود.

-       به کارگیری نظام شناسایی و ثبت مشخصات سهامداران. این در حوزه کاری مشخص قرار دارد. امیدوار هستیم که با سرعت بتوانیم ابعاد الکترونیکی‌اش را قوی‌تر بکنیم.

 

چرخه انجام معاملات الکترونیکی اوراق بهادار

در این چرخه، شبکة بانکی کشور، شبکة کارگزاری، مشتریان و سازمان بورس درگیر هستند مثلاً مشتری برای انجام معاملات الکترونیک‌اش باید دارای کارت اعتباری باشد تا بتواند از طریق یک بانک معاملاتش را انجام دهد. مشتری باید از طریق شبکة بدهی رایانه‌ای با کارگزاری‌اش مربوط باشد و همچنین ارتباط کارگزار و بانک نیز باید به ارتباط الکترونیکی تبدیل شود.

پس اگر ما واقعاً بخواهیم اینها را به یک ارتباط الکترونیکی تبدیل کنیم، هر یک از این بازیگران معاملات بازار سرمایه باید در حوزة خودشان اصلاحات لازم را انجام دهند.

 

ارتباط متقابل با سازمان مجری امضای الکترونیکی

برای اینکه گامهای اجرایی را برشماریم می‌خواهیم بخشی از معاملات بورس تهران را انتقال بدهیم.

معاملات نزدک (Nasdak) [2] چیزی حول و حوش 20%-19% رقم معاملاتی است که از طریق شبکة داخل آمریکا یا بین‌المللی انجام می‌شود. الآن در مالزی شبکه کارگزاری با 5000 شعبه است در آمریکا در تاریخهایی شبکه کارگزار تا 000/20 شعبه وجود داشته است. این فرض می‌کند با ما که یک کارگزاری کوچکی داریم با 5 نفر آدم هستند قرار است که اینها دسترسی مردم ایران را به بازار سرمایه فراهم بیاورند.

بنابراین اگر ما یک Back Office خوبی داشته باشیم شبکه کارگزاری و شبکه‌های دیگرمان را تقویت کنیم معاملات از طریق شبکه (Net) به سرعت می‌تواند در ایران پا بگیرد.

 

گامهای اجرایی برای تحقق معاملات الکترونیکی اوراق بهادار به شرح زیر است:

1- ایجاد شرکت کارگزاری با انجام موارد زیر:

-       پیاده‌سازی سامانه‌های حفاظت اطلاعات

-       ساخت یا خرید سامانه و نرم‌افزار Back Office

-       ساخت یا خرید سامانه و نرم‌افزار Front End

-       به کارگیری سامانة مناسب پرداخت الکترونیکی

-       ساخت یا خرید سامانة مدیریت شبکة سهام

-       ارتباط متقابل با سازمان مجری امضای الکترونیکی

پیش‌بینی ما این است که حداقل دو مورد از این‌ها در دو سه سال آینده انجام نخواهد شد و ناگزیریم سیستم را به طور ناقص اجرا کنیم ولی ما پیش خواهیم رفت. تا زمانی که قوانین مربوط به امضای الکترونیک کامل بشود و نظام پرداخت‌های الکترونیکی در بازار ایران ضابطه‌مند و چیره شود.

2ـ کسب مجوزهای لازم از سازمان بورس

در این مورد مشکل خاصی نخواهیم داشت نه در سطح شورا| نه سطح هیأت پذیرش و نه در سطح هیأت مدیره بورس.

3ـ تطبیق سامانه‌ها و نرم‌افزارها با سامانة معاملات رایانه‌ای و سامانه سپرده‌گذاری مرکزی.

طبعاً هر یک از این مراحلی که عرض کردیم زیرمجموعه‌هایی دارند که باید به دقت شناسایی کنیم.

4ـ انتخاب بانک دارای توانمندیهای لازم

پیش‌بینی من این است که بانکهای ما از نظر سیستم پرداخت و از نظر آمادگی برای حمایت معاملات الکترونیک در سطح همة بازارهایمان وضعیت مشابه‌ای در سال آینده نخواهند داشت و از هم فاصله خواهند گرفت.

 

مراحل پیاده‌سازی طرح معاملات الکترونیکی اوراق بهادار

مرحلة یکم : خرید الکترونیکی سهام و تبادل اسناد بین کارگزار و مشتری با پست

-       فاز یک: استفاده از شماره حساب بانکی با قابلیت Freeze کردن بخشی از داراییهای آن

-        

-       فاز دو: استفاده از Debit card

-       فاز سه: استفاده از Credit card

مرحلة دوم : فروش الکترونیکی سهام خریداری شده مشتری به روش الکترونیکی که ما را به مفاهیمی مثل محصولات مجازی در بازار سرمایه نزدیک می‌کند این هم کمی طول خواهد کشید و با سرعت فراهم نمی‌شود.

مرحلة سوم : فروش الکترونیکی سهامی که به روش دستی سپرده‌گذاری شده‌اند.

مرحلة چهارم : ایجاد امکانات برای سپرده‌گذاری از راه دور سهام.

مرحلة پنجم : ایجاد امکانات لازم برای تبدیل اتوماتیک دستورهای خرید / فروش به سفارشهای خرید / فروش در هستة معاملات.

این مواردی که عرض شد دقیقاً همان کاری است که در دنیا شده و ما هیچ نوآوری در این حوزه نداریم| شاید نوآوریمان مربوط به این باشد که در جاهایی که مشکل در سیستم داریم چگونه فرآیندهای غیرالکترونیک را جایگزین فرآیند الکترونیکی کنیم.

 

خلاصه

در بورس اوراق بهادار تهران علاقمند هستیم که بخشی از معاملات از طریق شبکة جهانی یا شبکة ملی صورت بگیرد. درست است که مشکل اساسی فعلی امروز بورس| این است که تقاضا زیاد است و ما ممکن است با حباب قیمت‌ها روبرو شویم. اما در دراز مدت ما مشکل عرضه نداریم. اگر می‌خواهیم دسترسی مردم ایران را به این بازار فراهم بکنیم راهی غیر از این نداریم که در حوزة بازار سرمایه نیز| مسیر معاملات الکترونیکی را بپیماییم.

تجمیع شناسنامه کامپیوتر جمع آوری خودکار فروش کاشی مساجد ایجاد شناسنامه تجهیزات کاشی مسجدی هلپ دسک سازمانی هلپ دسک IT Help Desk کاشی سنتی ایرانی مدیریت تجهیزات IT مدیریت تجهیزات آی تی کارتابل درخواست ها کارتابل درخواست های IT جمع آوری خودکار نرم افزارها جمع آوری سیستم های شرکت جمع آوری سیستم های سازمان تجمیع اطلاعات تجمیع اطلاعات IT تجمیع کامپیوترها مدیریت IT سیستم جمع آوری شناسنامه کامپیوتر سیستم مدیریت کلان IT سیستم مدیریت فنآوری اطلاعات ابزار مدیران IT ابزار مدیران فنآوری اطلاعات سامانه تجمیع خودکار شناسنامه جمع آوری سیستم کامپیوتر