ایجاد پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی در زمینه پژوهش‎های ایمنی| به منظور دستیابی مؤثر به اطلاعات ایمنی از پایگاه‎های اطلاعاتی متعدد^*

اطلاع‎رسانی دورة 12 شمارة 4-تابستان 1376

نوشته: گوتو|‌تومونوری| و دیگران

ترجمه: لیلا مرتضایی

عضو هیئت علمی – مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران

 

کلیدواژه‎ها

 ایمنی مدیریت احتمال خطر  پایگاه اطلاعاتی  بازیابی اطلاعات  اصطلاحنامه اصطلاح‎شناسی

 

چکیده

مبحث ایمنی در زمینه‎های متعددی مانند ایمنی شغلی| ‌ایمنی عبور و مرور| مسایل زیست‎محیطی| ایمنی شیمیایی| ایمنی دارویی و نظایر آن مورد مطالعه گسترده قرار گرفته است. از این‎رو| برای گردآوری اطلاعات ایمنی در زمینه‎های بین رشته‎ای ضروری است اطلاعات از پایگاه‎های اطلاعاتی چندگانه در زمینه‎های مذکور بازیابی شود. با وجود این| گردآوری کامل اطلاعات ایمنی| به دلیل تفاوت میان نظام‎های کلیدواژه‎ای که در هر پایگاه  اطلاعاتی اعمال می‎شود| مشکل است.

پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی در زمینة پژوهش‎های ایمنی گسترش یافت تا به شیوه‎ای خلاق| کارآیی بازیابی از پایگاه‎های اطلاعاتی متعدد را| با توجه به مباحث ایمنی| اصلاح نماید. این مقاله فرآیند ایجاد و ویژگی‎های پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی را که در حال توسعه شرح می‎دهد.

 

1. پیشینه

مبحث ایمنی در زمینه‎های متعددی همچون کسب و کار| حمل و نقل| مسائل زیست محیطی| شیمی و داروسازی مطرح است. از این‎رو برای گردآوری اطلاعات موجود لازم است در پایگاه‎های اطلاعاتی متعدد در این زمینه‎ها جستجو شود. باید در نظر داشت که پایگاه‎های اطلاعات کتابشناختی| بر اساس نظام‎های کلیدواژه‎ای مجزا از هم سازماندهی می‎شوند و برای مفاهیم مشابه| کلمات متفاوت به کار می‎برند. اصلاح این شرایط نیازمند نظام جدیدی برای استفاده مؤثر از انبوه اطلاعات مربوط به پژوهش‎های ایمنی می‎باشد که در پایگاه‎های اطلاعاتی مختلف گرد آمده است.

در مرحله نخست| ضروری است پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی در زمینه پژوهش‎های ایمنی توسعه یابد. پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی برای آن که به سهولت به نظام‎های چندگانة کلیدواژه‎ای که در پایگاه های اطلاعاتی مجزا اعمال می‎شود دسترسی پیدا کند| باید دارای ویژگی‎های زیر باشد:

1.  اصطلاح‎های پایه را که مفاهیم ایمنی را بیان می‎دارند شامل گردد و اصطلاح‎های خاص در زمینه‎های به وجود آمده را در برنگیرد.

2.    این اصطلاح‎ها به طور کامل از موضوع‎های مختلف مربوط به ایمنی جمع‎آوری شود.

3.    اصطلاح‎ها با دید جهانی ایمنی و در طیف زمینه‎های موضوعی موجود گروه‎بندی گردد.

4.  هر اصطلاح با توصیفگرهای اصطلاحنامه‎ها و /یا اصطلاح‎های مهم موجود در پایگاه‎های اطلاعاتی ایجاد شده مرتبط باشد.

ما ساختن پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی در زمینه پژوهش‎های ایمنی را که دارای کارکردهای فوق است شروع کرده‎ایم و طرح کلی راهبرد توسعه و ویژگی‎های آن را ارائه خواهیم داد.

 

2. روند ایجاد پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی

روند ایجاد پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی در نمودار 1 نشان داده شده است. در مرحله نخست| اصطلاح‎های بنیادی مبحث ایمنی که عملاً در پایگاه‎های اطلاعات کتابشناختی مورد استفاده قرار دارد گردآوری می‎شد.

 

نمودار 1. روند ایجاد پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی

 در مرحله دوم| اصطلاح‎های بنیادی در زمینه ایمنی انتخاب می‎شوند و با اصطلاح‎هایی که در مرحله اول گردآوری شده‎اند مقایسه و شناسایی می‎گردند. مرحله سوم| طراحی گروه‎بندی جهانی برای اصطلاح‎های ایمنی است که ورای زمینه‎های موضوعی ایجاد شده قرار دارد. مرحله چهارم| رده‎بندی تمام اصطلاح‎هایی است که بر اساس گروه‎بندی جدیدی که در مرحله سوم پدید آمده گردآوری شده‎اند. مرحله نهایی| ایجاد پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی است مشتمل بر تمام اطلاعات درباره اصطلاحاتی که تا مرحله چهارم به دست آمده – هر مرحله به طور دقیق‎تر در زیر تشریح شده است.

1/2 – گردآوری اصطلاح‎های ایمنی

نمودار 2 روند گردآوری اصطلاح‎های ایمنی را نشان می‎دهد. به عنوان نخستین گام لازم است زمینه موضوعی برای گردآوری اصطلاح‎های ایمنی تعیین شود.

نمودار 2. روندگردآوری اصطلاح‎های ایمنی

پنج زمینه موضوعی زیرا که ارتباط نزدیکی با مسائل ایمنی و مدیریت احتمال خطر داشتند انتخاب کردیم:

شیمی| انرژی و علوم هسته‎ای| پژوهش‎های زیست‎محیطی| پژوهش‎های ترابری. در مرحله بعد پایگاه‎های اطلاعاتی زیر در ارتباط با هر یک از زمینه‎های موضوعی انتخاب شدند:

  EMBASEزیست پزشکی

CA شیمی

Energy Sci & Tech انرژی و علوم هسته‎ای

ENVIRON مسائل زیست‎محیطی

TRIS پژوهش‎های ترابری

برای جستجوی رکوردهای دقیق تراز پایگاه‎های اطلاعاتی منفرد| به اصطلاح‎های اعم که بیانگر مفاهیم ایمنی – به عنوان اصطلاح‎های مورد جستجو – نیاز داشتیم. از این رو اصطلاح‎های جستجو را از نمایه اصطلاحاتی که "مؤسسه ایمنی و بهداشت کار" (NIOSH)  به کار برده و کنترل کرده| جمع‎آوری نمودیم. این اصطلاح‎ها برای هدف ما بسیار مناسب است| زیرا هدف NIOSH پرداختن به بهداشت و ایمنی کار بوده و احتمالاً هر پنج موضوع فوق را می‎پوشاند. در نتیجه از بین 2000 اصطلاح نمایه| 55 اصطلاح به عنوان اصطلاح‎های پایه در زمینه ایمنی شناسایی شد.

قاعدة جستجو بر پایة این 55 اصطلاح که موقتاً در پنچ گروه رده‎بندی شده بود تدوین گردید. نمودار 3 این قاعده را نشان می‎دهد.

 

نمودار 3. قاعده جستجو

از پنج قاعده ترکیبی ولی ناپیوسته به عنوان قاعده جستجو استفاده کردیم و در چهارمین مرحله| هر پایگاه اطلاعاتی را از طریق "دیالوگ" ⁽¹⁾ جستجو نمودیم. از هر پایگاه اطلاعاتی 500 رکود به عنوان نتیجة جستجو به دست آمد|‌که تماماً به عنوان اطلاعات موردنظر برای استخراج اصطلاح‎های ایمنی| به وسیله چاپگر چاپ شد.

2/2 – جداسازی اصطلاح‎های ایمنی

هر یک از 500 رکورد به دست آمده از هر پایگاه اطلاعاتی| از نظر ایمنی بررسی اصطلاح‎های ایمنی از تمام رکوردها به وسیلة نویسندگان استخراج شد. تعداد اصطلاح‎های استخراج شده به عنوان اصطلاح‎های ایمنی از هر یک از پایگاه‎های اطلاعاتی به قرار زیر است:

EMBASE 1257 اصطلاح

ENVIRON 832 اصطلاح

CA Research 1045 اصطلاح

TRIS                807 اصطلاح

Energy Sci & Tech 1175 اصطلاح         

در میان اصطلاح‎های استخراج شده| اصطلاح‎هایی وجود داشت که از نظر اصطلاح‎شناسی و ایمنی نامناسب بود. از این رو| جداسازی اصطلاح‎های ایمنی یعنی حذف اصطلاح‎های نامناسب ضروری بود. این جداسازی در سه مرحله انجام گرفت. نمودار 4 فرآیند جداسازی را نشان می‎دهد.

 

نمودار 4. فرایند جداسازی

 

جداسازی اصطلاح‎های استخراج شده از هر پایگاه اطلاعاتی انجام گرفت و مرحلة نخست در انجام این امر عبارت بود از حذف اصطلاح‎هایی که دارای ویژگی‎های زیر بودند (این کار به وسیله رایانه صورت پذیرفت):

1.    اصطلاح‎های با حروف ربط مانند "و"| "یا"

2.    اصطلاح‎های غیر عبارت اسمی

3.    اصطلاح‎های با حروف اضافه به استثنای "از" ⁽²⁾

4.    اصطلاح‎های دارای بیش از 5 کلمه

5.    اصطلاح‎های با اصلاحات بعدی

نمونه‎ای از اصطلاح‎های حذف شده از این طریق در جدول 1 نشان داده شده است.

مرحله دوم| حذف اصطلاح‎هایی بود که ارتباط ناچیزی با مفاهیم ایمنی داشتند. برخی اصطلاح‎ها فقط در متون خاصی مبین مفهوم ایمنی هستند؛ به بیان دیگر| به تنهایی بیانگر مفاهیم ایمنی نیستند این اصطلاح‎ها با توافق نویسنده| شناسایی و حذف شدند.

جدول 1. نمونه اصطلاح‎های نامناسب از نظر اصطلاح‎شناسی

 

مرحله سوم در فرایند جداسازی| تفکیک انواع مختلف اصطلاح‎هاست. اصطلاح‎های گزیده به عنوان اصطلاح‎های ایمنی تا مرحله دوم| مشتمل بر سه نوع اصطلاح بودند:

1. اصطلاح‎های بیانگر مفاهیم ایمنی؛ 2. نام مواد شیمیایی؛ 3. نام بیماری‎ها. به هر اصطلاح یک نشانة تقسیم‎بندی نشانه‎های "الف"| "م" و "ب" که به ترتیب بیانگر تقسیمات فوق است – اختصاص یافت. ⁽³⁾

تا این مرحله پنج فایل اصطلاحات به دست آمد که هریک با پایگاه اطلاعاتی خود مطابقت داشت. برای تشکیل یک فایل واحد| این فایل‎ها درهم ادغام شدند. در نتیجه اصطلاح‎های تکراری حذف| و در آخرین مرحله تمام اصطلاحات به ترتیب الفبایی مرتب گردیدند. جدول 2 نشانگر بخشی از این فایل اصطلاحات است. موارد به وجود آورندة هر رکورد عبارت‎اند از:

1.    نشانة تقسیم‎بندی؛

2.    اصطلاح؛

3.  نام پیگاه اطلاعاتی که اصطلاح از آن استخراج شده است. اصطلاح‎های با نشانه "الف"| به عنوان اصطلاح‎های ایمنی به مفهوم اخص| و به عنوان اصطلاح‎های مورد نظر که از دید ایمنی جهانی گروه‎بندی شده‎اند| واجد شرایط بودند.

جدول 2. نمونه‎ای از فایل اصطلاحات

 

3/2 طراحی گروه برای اصطلاح‎های ایمنی

نمودار 5 بیانگر روند طراحی گروه برای اصطلاح‎های ایمنی است.

 

نمودار 5. روند طراحی گروه برای اصطلاح‎های ایمنی

حدود 50 اصطلاح از پایگاه اطلاعاتی NOISH تا این مرحله استخراج شد که به عنوان اصطلاح‎های ایمنی پایه| مذکور در مبحث 1/2| مورد استفاده قرار گرفت. اگرچه این اصطلاح‎ها به عنوان اصطلاح‎های پایه واجد شرایط بودند| ولی تحت تأثیر موضوع – ایمنی و بهداشت کار – قرار داشتند؛ از این رو بایستی اصطلاح‎های پایه دیگری که بیانگر ایده کلی ایمنی در هر یک از پنج زمینه موضوعی منتخب در این پژوهش بودند شناسایی می‎شد. این پنج زمینه موضوعی عبارت‎اند از: علوم زیست پزشکی| شیمی| انرژی و علوم هسته‎ای| پژوهش‎های زیست محیطی و تحقیقات ترابری.

نخستین اقدام برای یافتن اصطلاح‎های پایه به شکلی مؤثر و جامع به روش زیرصورت گرفت:

 

نمودار 6. فرآیند شناسایی اصطلاح‎های پایه ایمنی

 

جدول شماره 3. نمونه‎هایی از اصطلاح‎های پایة افزوده

مرحله اول و دوم با برنامه رایانه‎ای انجام گرفت. در پژوهش ما این مراحل دوبار اجرا شد. مرحله سوم از طریق تبادل نظر با نویسنده صورت پذیرفت. در نتیجه 200 اصطلاح به عنوان اصطلاح‎های پایة جدید| واحد شرایط تشخیص داده شد. جدول 3 نمونه‎هایی از این موارد را نشان می‎دهد.

در مجموع حدود 250 اصطلاح به عنوان اصطلاح‎های پایه و کلی در زمیه ایمنی مورد تأیید قرار گرفت. این اصطلاح‎ها مترادف‎هایی همانند "سوء استفاده" و "اعتیاد" – مذکور در جدول

 3– ‌اصطلاح‎‎های انتخابی در میان اصطلاح‎های هم معنا شناسایی شد تا گروه جدید و مؤثری طراحی شود.

 

3- رده‎بندی اصطلاح‎های ایمنی

یک گروه جدید برای اصطلاح‎های ایمنی که در این تحقیق استخراج شد| همان طور که در نمودار 7 نشان داده شده| گسترش یافت. رده‎بندی اصطلاح‎های ایمنی| طی مراحلی انجام گرفت که در نمودار 8 آمده است.

 

نمودار 7. گروه اصطلاح‎های ایمنی

در این فرآیند| مراحل اول و دوم به طور خودکار و با برنامه رایانه‎ای| و مراحل دیگر به صورت دستی اجرا شد. ممکن است در مرحله سوم| برخی از اصطلاح‎ها به دلیل تطابق آسان در گروه نادرستی قرار گرفته باشند. بنابراین لازم بود هر اصطلاح تطابق یافته را یک نفر کنترل کند. تصحیح کردن گروهی که به نادرستی به اصطلاحی اختصاص داده شده امری ضروری بود که در مرحله پنجم صورت پذیرفت.

 

نمودار 8. روند رده‎بندی اصطلاح‎های ایمنی

 

4- طراحی پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی برای اصطلاح‎های ایمنی

در طراحی پایگاه اطلاعات اصطلاح‎شناسی| موارد اطلاعاتی سازنده رکودها باید به 4 نوع اطلاع گروه‎بندی شود. (نمودار 9 این اطلاعات را به همراه موارد اطلاعاتی مربوط به هر یک نشان می‎دهد.)

1-                اطلاعات مدیریت رکورد: این گروه شامل شماره شناسة هر اصطلاح| شماره نوع اصطلاح| و تاریخ ورود به این پایگاه اطلاعاتی است که به دنبال آن‎ها سه وضعیت ارزشیابی قید گردیده است. بدین منظوراز برخی نشانه‎ها که مشخص کننده ارزش اصطلاح است استفاده شد.

2-                اطلاعات اصطلاح‎شناسی: این گروه شامل اطلاعات فرهنگنامه‎ای مانند اصطلاح مدخل| علایم دستور زبان و اصطلاح‎های مترادف است.

3-                اطلاعات پشتیبان بازیابی پیوسته: موارد تشکیل‎دهندة این گروه| مشخصة ویژه پایگاه را  پدید می‎آورد. پایگاه اطلاعاتی مؤثر| زمینه موضوعی سودمند| و توصیه‎هایی برای استفادة بهتر| از مواردی است که برای بازیابی ثمربخش – ورای زمینه موضوعی ایجاد شده و همچنین پایگاه‎های اطلاعاتی تنظیم گردید.

4-                اطلاعات اصطلاحنامه‎ای: آحاد این گروه به نحوی طراحی شد که ساختار سلسله مراتبی بین اصطلاح‎ها را پدید آورد. ارزش این موارد بر مبنای نتایج به دست آمده از روند رده‎بندی مندرج در نمودار 8 تعیین شد.

 

5- تبادل نظر

از آنجا که اصطلاح‎های ایمنی از فیلدهای عنوان و چکیده هر رکورد استخراج گردید| واژگان آن کنترل نشده است. به منظور افزایش کارآیی این پایگاه اطلاعاتی در بازیابی پیوسته| ضروری است که اصطلاح‎ها از اصطلاحنامه‎هایی که در این پژوهش کنترل شده استخراج شود.

 

نمودار9. موارد اطلاعاتی سازندة رکورد

 

پی‎نوشت‎ها

1- DIALOG

2- در توصیفگرهای فارسی| کسرة بین مضاف و مضاف‎الیه عموماً نقش OF در زبان انگلیسی را بازی می‎کند. (مترجم)

3- در ترجمه فارسی| معادل‎های "الف"| "م" و "ب" به جای نشانه‎های "S" |" M" |" D" که نمایانگر Diseases| chemical Materials| safety هستند| گذاشته شد.

تجمیع شناسنامه کامپیوتر جمع آوری خودکار فروش کاشی مساجد ایجاد شناسنامه تجهیزات کاشی مسجدی هلپ دسک سازمانی هلپ دسک IT Help Desk کاشی سنتی ایرانی مدیریت تجهیزات IT مدیریت تجهیزات آی تی کارتابل درخواست ها کارتابل درخواست های IT جمع آوری خودکار نرم افزارها جمع آوری سیستم های شرکت جمع آوری سیستم های سازمان تجمیع اطلاعات تجمیع اطلاعات IT تجمیع کامپیوترها مدیریت IT سیستم جمع آوری شناسنامه کامپیوتر سیستم مدیریت کلان IT سیستم مدیریت فنآوری اطلاعات ابزار مدیران IT ابزار مدیران فنآوری اطلاعات سامانه تجمیع خودکار شناسنامه جمع آوری سیستم کامپیوتر